Uzależnienie od leków

W przypadku uzależnienia od leków u osoby dotkniętej tym problemem pojawia się trudny do opanowania nałóg zażywania określonego rodzaju leku. Takie uzależnienie może się rozwinąć na przykład wtedy, gdy lek jest stosowany stale lub w zbyt dużych dawkach. Zwłaszcza leki przeciwbólowe, uspokajające i nasenne mają duży potencjał uzależniający. Kiedy się je odstawia, uzależnienie prowadzi do fizycznych i psychicznych objawów odstawienia. Uzależnienie od leków zwykle rozwija się stopniowo i często jest późno odkrywane.

Jak TELEMEDI może pomóc Ci w przypadku uzależnienia od leków? 

Uzależnienie od leków to sytuacja, w której lek jest przyjmowany pomimo negatywnych skutków dla zdrowia i życia społecznego. Dotyczy to również faktu, że podjęto kilka nieudanych prób zaprzestania przyjmowania leku. Jeśli zauważysz u siebie podobne objawy, skorzystaj z wideokonsultacji ze specjalistą TELEMEDI, który pomoże Ci w znalezieniu rozwiązania tego problemu.

Podstawowe informacje

• Opis: Fizyczne i psychiczne uzależnienie od leku, często środków uspokajających, nasennych, przeciwbólowych lub pobudzających.
• Objawy: Utrata kontroli nad czasem i okresem zażywania, silne łaknienie substancji uzależniającej, zaniedbywanie zainteresowań i zadań, fizyczne i psychiczne objawy odstawienia.
• Przyczyny: Ciągłe przepisywanie przez lekarza leków uzależniających, nadużywanie leku, silny stres psychiczny.
• Diagnoza: Kryteria obejmują objawy odstawienia, utratę kontroli, rozwój tolerancji, duży wysiłek włożony w zdobycie leku, zaniedbywanie zadań i zainteresowań, ukrywanie zażywania, długotrwałe zażywanie.
• Leczenie: Wycofanie, terapia ambulatoryjna lub stacjonarna, terapia behawioralna, sesje indywidualne i grupowe.
• Rokowanie: Stopniowa progresja, uzależnienie często pozostaje niezauważone przez długi czas, radzenie sobie jest możliwe dzięki pomocy terapeutycznej.

Uzależnienie od leków: opis

Ogólnie rzecz biorąc, termin „uzależnienie” jest najczęściej kojarzony z uzależnieniem od alkoholu lub narkotyków. Ale leki także mogą uzależniać. Wbrew pozorom według ekspertów uzależnienie od leków jest dość powszechnym problemem. Po odstawieniu leku u osób dotkniętych chorobą pojawiają się fizyczne lub psychiczne objawy odstawienia albo ich kombinacja.

Kogo dotyczy uzależnienie od leków?

Uzależnienie od leków występuje we wszystkich klasach społecznych. Dwie trzecie uzależnionych to kobiety. Niezależnie od płci choroba częściej dotyka osoby starsze. Eksperci zakładają, że znacznie więcej osób cierpi z powodu uzależnienia od leków, niż jest to zdiagnozowane. Uzależnienie często nie jest rozpoznawane. Dlatego liczba niezgłoszonych przypadków jest prawdopodobnie wysoka.

Rozróżnienie między nadużywaniem leków a uzależnieniem od nich

Lekarze rozróżniają uzależnienie od leków i nadużywanie leków. Nadużywanie leków ma miejsce wtedy, gdy leki są używane w sposób inny niż zamierzony przez lekarza przepisującego. Dzieje się tak, gdy lek jest stosowany zbyt długo, w zbyt dużych dawkach lub bez konieczności medycznej. Nadużywanie leków jest często pierwszym krokiem na drodze do uzależnienia od leków. Jednak o uzależnieniu od leków mówimy tylko, gdy zażywane leki wpływają na psychikę (leki psychotropowe).

Rozróżnienie między uzależnieniem fizycznym a psychicznym

Kiedy osoby uzależnione przestają przyjmować dany lek przez pewien czas lub przyjmują go w zbyt małej dawce, mogą wystąpić objawy odstawienia. W przypadku uzależnienia fizycznego po odstawieniu leku pojawiają się fizyczne objawy odstawienia, takie jak bóle głowy, mdłości, wewnętrzny niepokój i, w zależności od substancji czynnej, wiele innych dolegliwości. Uzależnienie psychiczne objawia się przede wszystkim silnym pragnieniem zażycia leku. Chociaż odstawienie leku nie ma żadnych skutków fizycznych, to jednak jest trudne do zniesienia dla osoby nim dotkniętej. Ma poczucie, że lek jest mu absolutnie potrzebny i chce ponownie doświadczyć jego – często poprawiającego nastrój – działania.

Uzależnienie od leków: objawy

Objawy uzależnienia pojawiają się, kiedy dana osoba przestaje przyjmować lek przez pewien czas lub przyjmuje zbyt małą dawkę. Pojawiają się wtedy zarówno fizyczne, jak i psychiczne objawy odstawienia.

W przypadku niektórych leków objawy może powodować sama nadużywana substancja czynna. Na przykład niektóre leki mogą powodować głębokie zmiany osobowości, kiedy są stosowane w nadmiarze.

Do leków o największym potencjale uzależniającym należą następujące grupy substancji:

• leki nasenne i uspokajające, na przykład benzodiazepiny,
• środki pobudzające i hamujące apetyt (stymulanty), np. amfetamina,
• leki przeciwbólowe i narkotyczne, na przykład opioidy.

Uzależnienie od leków: środki nasenne i uspokajające

W przypadku zaburzeń lękowych, zaburzeń snu lub oznak stresu lekarze często przepisują benzodiazepiny. Benzodiazepiny to leki dostępne w aptekach na receptę. Mają one działanie przeciwlękowe, relaksujące i uspokajające, dlatego nazywane są również środkami uspokajającymi (łac. tranquillare = uspokajać). Tabletki nasenne mogą przynieść wielką ulgę, zwłaszcza w sytuacjach silnego stresu. Jednak obie grupy substancji czynnych mogą prowadzić do uzależnienia od leków, jeśli są używane zbyt długo. Dlatego leki nasenne i uspokajające nie powinny być przyjmowane dłużej niż przez cztery tygodnie.

Objawy: Jeśli leki nasenne i uspokajające są przyjmowane przez dłuższy czas, mają ogromny potencjał uzależniający. Są one uzależniające zarówno fizycznie, jak i psychicznie. Ponadto zwiększa się tolerancja. Oznacza to, że dawka musi być coraz bardziej zwiększana, by osiągnąć ten sam efekt. Typowe objawy uzależnienia od leków, spowodowane nadużywaniem środków nasennych i uspokajających, to utrata sprawności, spłycenie zainteresowań i stopniowa zmiana osobowości. Ponadto występują poważne objawy odstawienia, takie jak osłabienie, zawroty głowy, drżenie, niepokój wewnętrzny, zaburzenia snu, nudności, bóle głowy, drażliwość i napady drgawek. Może dojść do tzw. odwrócenia efektu. Oznacza to, że osoby dotknięte tym problemem nie reagują już na lek spokojem, ale wręcz przeciwnie, są nadmiernie pobudzone i euforyczne.

Uzależnienie od leków: środki pobudzające i hamujące apetyt (psychostymulanty)

Tak zwane psychostymulanty to leki, które mają działanie pobudzające i hamujące apetyt. Tłumią zmęczenie i uczucie głodu oraz zwiększają zdolność do działania i koncentracji. Stymulanty są stosowane u pacjentów z narkolepsją i zespołem nadpobudliwości psychoruchowej z deficytem uwagi (ADHD). Jeśli osoby dotknięte chorobą przyjmują leki zgodnie z zaleceniami lekarza, uzależnienie zwykle się nie rozwija. Zdarza się jednak, że na przykład sportowcy, by osiągać lepsze wyniki, sięgają po środki pobudzające, takie jak amfetamina. Z drugiej strony środki pobudzające apetyt są nierzadko przyjmowane przez anorektyków. Przy długotrwałym ich stosowaniu istnieje duże ryzyko uzależnienia.

Objawy: Objawami odstawienia są zmęczenie, spowolnienie psychoruchowe, niepokój, zaburzenia snu i ciężka depresja, a nawet tendencje samobójcze.

Uzależnienie od leków: środki przeciwbólowe i odurzające

Jako bardzo skuteczne środki przeciwbólowe i odurzające, tak zwane opioidy są stosowane głównie w przypadku bardzo silnego i przewlekłego bólu. Te pochodne morfiny mają również działanie poprawiające nastrój.

Objawy: Opioidy prowadzą do uzależnienia psychicznego i fizycznego oraz rozwoju tolerancji, jeśli są stosowane w niewłaściwych dawkach lub przez niewłaściwy czas. Ich potencjał uzależniający jest wysoki. Dlatego muszą być przyjmowane pod ścisłą kontrolą lekarza. Jeśli leki przeciwbólowe są przyjmowane bardzo często, mogą powodować ciągły ból głowy („polekowy ból głowy”). Do objawów odstawienia należą też bóle głowy, drżenie, zaburzenia snu, niepokój, napięcie, zły nastrój i zaburzenia świadomości.

Objawy nadużywania leków

Oprócz substancji wymienionych powyżej istnieją inne klasy substancji, które nie powodują klasycznego uzależnienia od leków, ponieważ nie wpływają na psychikę. Jednak gdy są nadużywane, mogą uzależniać i wyrządzać ogromne szkody. Następujące leki są często nadużywane:

Krople i aerozole do nosa o działaniu udrażniającym

Już po pięciu do siedmiu dniach organizm wielu pacjentów przyzwyczaja się do leku. Jeśli przestaną przyjmować krople, śluzówka nosa natychmiast ponownie spuchnie. Jest to bardzo nieprzyjemne. Ponieważ chorzy sądzą, że to kolejne przeziębienie jest przyczyną ich problemów z oddychaniem, nadal używają kropli lub aerozolu do nosa. Może to doprowadzić do błędnego koła uzależnienia. Ciągłe używanie tych środków może poważnie uszkodzić błonę śluzową nosa. W skrajnych przypadkach w nosie osadzają się bakterie i tworzą cuchnące skorupy – powstaje tzw. przewlekły zanikowy cuchnący nieżyt nosa.

Środki przeczyszczające

Jelita szybko przyzwyczajają się do działania wielu chemicznych i ziołowych środków przeczyszczających. Po odstawieniu preparatów pojawiają się silne zaparcia. Osoba dotknięta chorobą sięga wtedy po środki przeczyszczające. Również w tej sytuacji może dojść do błędnego koła spowodowanego nadmiernym stosowaniem, co prowadzi do wielokrotnego zażywania środków przeczyszczających. Środki przeczyszczające są często nadużywane przez osoby z zaburzeniami odżywiania, które chcą regulować swoją wagę za pomocą środków przeczyszczających.

Hormony wzrostu i hormony płciowe

Hormony wzrostu i hormony płciowe są popularnymi środkami dopingującymi w sporcie wyczynowym i wśród kulturystów. Na przykład steroidy, takie jak męski hormon płciowy testosteron i jego syntetyczne pochodne, a także hormon wzrostu HGH (growth hormone) wspomagają budowę masy mięśniowej. Takie substancje nazywane są sterydami anabolicznymi. Nadużywanie tych hormonów jest bardzo niebezpieczne: ponieważ stymulują one do nadmiernego wzrostu również mięsień sercowy, co zwiększa ryzyko nagłej śmierci sercowej.

Sterydy są rozkładane w wątrobie, co może prowadzić do jej uszkodzenia, a nawet raka wątroby, jeśli są stosowane w nadmiarze. Inne objawy, które mogą wystąpić przy nadużywaniu sterydów anabolicznych, to zwiększona produkcja potu, duszności, problemy skórne (trądzik sterydowy), podwyższone ciśnienie krwi, podwyższone ciśnienie wewnątrzgałkowe, wypadanie włosów, rozrost prostaty, tworzenie się piersi u mężczyzn (ginekomastia), bóle głowy i depresja. Szczególnie irytujące dla osób dotkniętych tym problemem jest to, że mięśnie często ponownie tracą swoje rozmiary bez ciągłego przyjmowania sterydów anabolicznych.

Czasami nadużywane są też żeńskie hormony płciowe, takie jak estrogeny. Są znane z tego, że spowalniają proces starzenia się (efekt anti-ageing). Jednak efekt ten jest do tej pory kwestionowany. Pewne wydaje się jednak to, że nadmierne stosowanie żeńskich hormonów płciowych zwiększa ryzyko wystąpienia niektórych rodzajów raka, takich jak rak piersi czy rak szyjki macicy.

Produkty medyczne zawierające alkohol

W wielu płynnych preparatach leczniczych (także w homeopatii) alkohol służy jako nośnik lub środek konserwujący dla poszczególnych składników aktywnych. Zawartość etanolu w takich lekach jest często niedoceniana. Dla zdrowych ludzi zawartość alkoholu w tych lekach jest zazwyczaj nieszkodliwa. Jednak osoby z zaburzeniami czynności wątroby, epilepsją lub problemem alkoholowym powinny unikać leków zawierających alkohol. W przeciwnym razie może dojść do poważnych interakcji między lekami zawierającymi alkohol a innymi. Na przykład działanie opioidów jest wzmacniane przez alkohol. Ciągłe przyjmowanie leków zawierających alkohol może również spowodować uzależnienie od alkoholu lub wywołać nawrót choroby u „suchych” alkoholików.

Uzależnienie od leków: przyczyny i czynniki ryzyka

Uzależnienie od leków zazwyczaj zaczyna się, kiedy lekarz przepisuje lek na receptę. Jeśli przepisuje leki o potencjale uzależniającym nieostrożnie, pacjent może popaść w uzależnienie. Często jednak to sam pacjent nadużywa leku, na przykład dlatego, że wysoko ceni jego działanie psychiczne.

Uzależnienie od leków spowodowane przez lekarza (jatrogenne uzależnienie od leków)

Jak już wspominaliśmy, najczęściej uzależnienie zaczyna się od przepisania leków przez lekarza. Zwłaszcza osoby starsze często przychodzą do lekarza z problemami ze snem i przewlekłym bólem. Lekarz często przepisuje wtedy środki przeciwbólowe lub nasenne, by złagodzić dyskomfort. Szczególnie zagrożone są osoby, które przez długi czas cierpią z powodu rozproszonych, nieuchwytnych objawów, których nie można usunąć. W takich przypadkach lekarze często nie znają innego sposobu pomocy pacjentowi niż dalsze przepisywanie środków przeciwbólowych i uspokajających. Niebezpieczeństwo uzależnienia od leków jest wtedy często pomijane lub wręcz akceptowane.

Niebezpieczeństwo jatrogennego uzależnienia istnieje więc przede wszystkim wtedy, gdy lekarz nie jest w stanie postawić diagnozy przyczynowej, a zamiast tego prowadzi czysto objawowe leczenie farmakologiczne. Jest to szczególnie problematyczne, kiedy objawy fizyczne, takie jak zaburzenia snu, bóle głowy czy inne dolegliwości, są wyrazem zaburzeń psychicznych, takich jak depresja czy zaburzenia lękowe.

Jeżeli te ukryte przyczyny uzależnienia od leków nie są leczone, ryzyko uzależnienia dla pacjenta jest bardzo wysokie: próbuje on zmniejszyć swoje dolegliwości za pomocą tabletek. Jednak szanse na powodzenie czysto objawowej farmakoterapii są niewielkie, zwłaszcza w przypadku czynników psychicznych. Jeśli dolegliwości nie ustępują, niektórzy pacjenci zwiększają dawkę bez konsultacji z lekarzem. Nie zdają sobie sprawy, że dolegliwości nie są wystarczająco leczone przez lek, a nawet mogą się nasilać pod wpływem samego leku. W tym przypadku mówi się o uzależnieniu od dużych dawek.

Szczególnie niebezpieczne jest długotrwałe przepisywanie niektórych leków psychotropowych. Dzięki licznym działaniom edukacyjnym na temat uzależnienia od leków obecnie powszechną praktyką jest przepisywanie ryzykownych leków najwyżej na kilka tygodni. Jednak niektórzy pacjenci obchodzą ten środek bezpieczeństwa, ciągle zmieniając lekarzy.

Jednak nie wszystkie leki psychotropowe są uzależniające. Leki antydepresyjne nie mają potencjału uzależniającego. Powinny i często muszą być przyjmowane przez miesiące i lata.

Uzależnienie od leków nie jest łatwe do rozpoznania, nawet dla lekarza. Dzieje się tak zwłaszcza w przypadku uzależnienia od małych dawek. Uzależnienie od małych dawek w uzależnieniu od leków to sytuacja, w której pacjent jest uzależniony od substancji czynnej, mimo że przyjmuje tylko niewielką dawkę. Dawka nadal mieści się w zakresie zalecanym przez lekarza, ale pacjent mimo to uzależnia się, jeśli przyjmuje lek przez dłuższy czas. Sygnałem ostrzegawczym uzależnienia od małych dawek jest sytuacja, w której pacjent skarży się na słabnące działanie leku. Zjawisko to jest szczególnie znane w przypadku niektórych leków uspokajających (benzodiazepin).

Czynniki indywidualne: nawyki, czynniki społeczno-kulturowe, wiek i płeć

Specjaliści twierdzą, że decydującym czynnikiem w rozwoju uzależnienia od leków może być środowisko osobiste i społeczne. Na przykład ma znaczenie, jeśli ktoś już w dzieciństwie nauczył się bez wahania przyjmować leki w przypadku bólu głowy lub innych niedyspozycji. Z jednej strony pewną rolę odgrywa powszechna postawa radzenia sobie z każdą dolegliwością poprzez połknięcie tabletki. Z drugiej strony presja, by osiągać dobre wyniki i rywalizować w społeczeństwie, sprawia, że wiele osób tłumi ból i chorobę, bo nie chce okazać słabości przed otoczeniem. Niektórzy ludzie potrzebują leków, żeby w ogóle wytrzymać presję psychiczną społeczeństwa zorientowanego na wydajność.

Od dłuższego czasu nauka zajmuje się też pytaniem, czy istnieje pewna struktura osobowości, która sprawia, że człowiek jest szczególnie podatny na uzależnienie od leków. Do tej pory nie można założyć, że istnieje „osobowość podatna na uzależnienie”.

Wydaje się jednak, że wpływ na to ma wysoki poziom impulsywności i zainteresowanie działaniem leków. Zwłaszcza młodzi ludzie eksperymentują z działaniem leków i innych substancji. Dziewczęta są szczególnie podatne na nadużywanie leków wraz z nadejściem menstruacji. Często zażywają środki przeciwbólowe, czasem nawet profilaktycznie, na przykład przeciwko bólom miesiączkowym, ale także napięciowym bólom głowy związanym ze stresem. 

Pewną rolę może też odgrywać genetyka danej osoby. Aby to wyjaśnić, przeprowadzono badania rodzin i bliźniąt. Jak dotąd jednak badania genetyczne nad uzależnieniem od leków nie przyniosły żadnych jednoznacznych wyników.

Różnice między płciami

W obliczu problemów w pracy i w rodzinie, zmartwień czy kryzysów kobiety częściej niż mężczyźni sięgają po leki, dlatego jest wśród nich dwa razy więcej przypadków uzależnienia od leków. Z kolei „silniejsza płeć” w sytuacjach stresowych znacznie częściej sięga po alkohol. Istnieją jednak również inne różnice w zażywaniu leków zależne od płci: kobiety są leczone przez lekarzy częściej niż mężczyźni i dlatego zażywają więcej leków. Kobietom również znacznie częściej niż mężczyznom przepisuje się leki psychotropowe, nasenne i uspokajające.

Wiek jako czynnik ryzyka

Wiele grup leków, które niosą ze sobą ryzyko uzależnienia, jest przepisywanych coraz częściej wraz z wiekiem. Należą do nich na przykład środki przeciwbólowe i różne substancje psychoaktywne (zwłaszcza benzodiazepiny). Spożycie leków psychotropowych jest szczególnie wysokie wśród seniorów mieszkających w domach starców i domach opieki.

W starszym wieku ludzie zazwyczaj przyjmują więcej leków niż w młodości – także dlatego, że wraz z upływem lat życia rośnie też liczba chorób. Jeśli osoba cierpi jednocześnie na cukrzycę, zaćmę, zaburzenia snu i wysokie ciśnienie krwi, a czasem jest też pod opieką kilku lekarzy, lista przepisywanych leków rośnie, czasem drastycznie. To nie tylko zwiększa ryzyko nadużywania i uzależnienia, ale też wiąże się z innymi zagrożeniami dla zdrowia, na przykład może dojść do nieprzewidzianych interakcji, a także do pomyłek w przyjmowaniu leków, ponieważ pacjent jest przytłoczony dużą liczbą tabletek.

Prawidłowe dawkowanie jest również źródłem niebezpieczeństwa. Zmienione funkcje metaboliczne i zaburzenia pracy narządów (np. upośledzona praca nerek) w podeszłym wieku powodują, że organizm wolniej rozkłada niektóre leki. Dlatego seniorzy powinni przyjmować mniejsze dawki wielu leków niż osoby w młodszym wieku. Jednak nie zawsze jest to wystarczająco brane pod uwagę, przez co wielu starszych pacjentów otrzymuje zbyt duże dawki.

Nadużywanie leków w celu odurzania się

W takich przypadkach osoby, których dotyczy ten problem, nie zajmują się łagodzeniem dolegliwości zdrowotnych. Chcą oni natomiast osiągnąć przyjemne uczucie odurzenia dzięki lekom – na przykład niektórym silnym środkom przeciwbólowym (opioidom). Jeśli uzależnieni nie otrzymują leków na receptę od lekarza, próbują zdobyć je nielegalnie, np. w aptekach za granicą lub podrabiając recepty. W większości przypadków zażywają też inne substancje, takie jak alkohol czy kokaina, by pogłębić stan odurzenia. Działanie niektórych leków można zwiększyć lub zmniejszyć poprzez łączenie ich z innymi substancjami aktywnymi. Szczególnie połączenie z alkoholem niesie ze sobą nieprzewidywalne ryzyko. Jeśli alkohol jest przyjmowany razem z benzodiazepinami, nie tylko nasila się działanie doraźne, ale w dłuższej perspektywie pojawia się też tolerancja krzyżowa. Oznacza to, że efekty tolerancji na jedną substancję prowadzą również do tolerancji na drugą substancję. Dlatego osoby uzależnione od alkoholu potrzebują większej dawki benzodiazepin, żeby poczuć ich działanie.

Uzależnienie od leków: badania przesiewowe i diagnoza

Uzależnienie od leków jest czasem nazywane „ukrytym uzależnieniem”, ponieważ często jest ukrywane przed osobami postronnymi. Nawet pacjenci nie zawsze są świadomi tego, że są uzależnieni od leków. W przeciwieństwie do osób uzależnionych na przykład od alkoholu, nie ma widocznych oznak uzależnienia. Nawet jeśli wystąpią takie objawy jak zmęczenie czy bóle głowy, rzadko są one świadomie łączone z przyjmowaniem leków. Z drugiej strony niektórzy ludzie są świadomi swojego uzależnienia od leków, ale wypierają to lub rezygnują z pilnie potrzebnego leczenia.

Badanie lekarskie

Osobą pierwszego kontaktu w przypadku podejrzenia uzależnienia od leków jest zazwyczaj lekarz rodzinny. Ale nawet lekarze zazwyczaj późno zauważają uzależnienie od leków. Często staje się to widoczne dopiero po odstawieniu leku i wystąpieniu objawów odstawiennych. Aby rozpoznać uzależnienie od leków we wczesnym stadium, lekarz rodzinny może zadać na przykład następujące pytania:

• Czy regularnie przyjmujesz leki uspokajające, przeciwbólowe, przeciwlękowe lub nasenne? Jeśli tak, to jak często?
• Czy czujesz, że pilnie potrzebujesz tych leków?
• Czy masz wrażenie, że po jakimś czasie efekt ich działania się zmniejszył?
• Czy kiedykolwiek próbowałeś zaprzestać przyjmowania leku?
• Czy zauważyłeś jakieś efekty uboczne?
• Czy kiedykolwiek zwiększyłeś dawkę?

Jeśli podejrzenie uzależnienia od leków zostanie potwierdzone, pacjent jest kierowany pod specjalistyczną opiekę psychologiczną. Psycholog może stwierdzić, czy oprócz uzależnienia od leków istnieje wymagające leczenia zaburzenie psychiczne.

Diagnoza uzależnienia od leków

Lekarz stawia diagnozę uzależnienia tylko wtedy, gdy dana osoba przyjmuje leki, które mają wpływ na psychikę (leki psychotropowe). Należą do nich leki nasenne, stymulujące i przeciwbólowe. Najczęściej przepisywaną i zażywaną grupą leków psychotropowych są benzodiazepiny, które mają działanie uspokajające.

Aby postawić diagnozę uzależnienia od leków, konieczne jest używanie substancji, które prowadzi do istotnego klinicznie upośledzenia i cierpienia pacjenta. Co więcej, aby postawić diagnozę uzależnienia od leków, muszą być spełnione przynajmniej trzy z poniższych kryteriów:

• rozwój tolerancji, który objawia się zwiększeniem dawki lub zmniejszeniem efektu przy tej samej dawce,
• objawy odstawienia po odstawieniu lub zmniejszeniu dawki leku,
• częste używanie przez długi czas lub w zwiększonych ilościach,
• uporczywe pragnienie leku lub bezskuteczne próby kontrolowania przyjmowania leku,
• poświęcanie dużej ilości czasu na zdobycie leku,
• ograniczenie lub rezygnacja z innych zajęć zawodowych i rekreacyjnych,
• przyjmowanie leku pomimo świadomości jego negatywnych skutków.

Uzależnienie od leków: leczenie

Jeśli osoby dotknięte tym problemem zauważą niepożądane efekty działania leku lub stale nie przyjmują leku zgodnie z zaleceniami lekarza, powinny pilnie poszukać pomocy. Im wcześniej zostanie rozpoznane uzależnienie od leków, tym łatwiej z nim walczyć. Ale nawet osobom dotkniętym chorobą, które od dłuższego czasu przyjmują leki, można pomóc dzięki wskazówkom terapeutycznym i medycznym. Osoby starsze również nie powinny unikać leczenia uzależnienia od leków, ponieważ skuteczna terapia może znacząco poprawić jakość życia.

Odstawianie leków

Leczenie uzależnienia od leków wymaga czasu. Z reguły nie należy odstawiać leku z dnia na dzień. Zamiast tego dawka jest stopniowo zmniejszana pod nadzorem lekarza. Zmniejszenie dawki, a w końcu całkowite odstawienie leku może wywołać zarówno psychiczne, jak i fizyczne objawy odstawienia. Zwłaszcza jeśli spodziewamy się poważnych objawów odstawiennych, odstawienie to musi być przeprowadzone w warunkach stacjonarnych (np. w szpitalu) lub w ośrodku opieki dziennej (np. w klinice dziennej).

Faza stabilizacji

Po odstawieniu leków pacjent musi nauczyć się korzystać z alternatywnych metod leczenia zamiast leków w przypadku stresu lub wewnętrznego napięcia. Takich metod można się nauczyć, ale wymagają one regularnej praktyki i profesjonalnego doradztwa. Ważnym warunkiem skutecznego leczenia uzależnienia od leków jest gotowość pacjenta do aktywnego uczestnictwa. W tym celu konieczne jest uświadomienie osobie chorej, że lek nie zmniejsza już występujących objawów, ale stwarza te i inne problemy, a więc jest szkodliwy.

Leczenie współwystępujących chorób psychicznych

Równie ważne jak samo leczenie uzależnienia od leków jest leczenie wszelkich towarzyszących mu chorób psychicznych. Zaburzenia psychiczne, takie jak depresja czy zaburzenia lękowe, często leżą u podstaw uzależnienia od leków. Ponieważ do tej pory pacjent próbował łagodzić swoje dolegliwości jedynie za pomocą tabletek, ważne jest, by dostarczyć mu psychoterapeutycznych mechanizmów radzenia sobie z problemami. Częstym problemem jest obawa pacjenta, że nie poradzi sobie bez leku. Z pomocą treningu radzenia sobie z lękiem terapeuta wzmacnia wiarę pacjenta w jego własne strategie radzenia sobie z lękiem. Podczas terapii indywidualnych i grupowych pacjent ma możliwość pracy nad innymi problemami psychologicznymi związanymi z uzależnieniem od leków.

Uzależnienie od leków: przebieg choroby i rokowanie

Uzależnienie od leków zwykle rozwija się w sposób podstępny. Pacjenci skarżą się lekarzowi na lęki, zaburzenia snu, inne dolegliwości psychiczne lub ból. Dlatego lekarz najpierw przepisuje im lek, który początkowo przynajmniej częściowo przynosi pożądany efekt. Jeśli jednak nie rozpozna się i nie zacznie leczyć zaburzeń psychicznych, które leżą u podstaw tego zaburzenia, po jakimś czasie objawy mogą pojawić się ponownie. Osoba dotknięta chorobą stara się nad nią zapanować, zwiększając dawkę leku, nie wiedząc, że w ten sposób pogarsza objawy.

Ponieważ przyjmowanie leków jest często postrzegane w społeczeństwie jako zachowanie promujące zdrowie, uzależnienie od leków może pozostać niezauważone przez wiele lat, a nawet dziesięcioleci. Ani samym uzależnionym, ani ich przyjaciołom i członkom rodziny nie jest łatwo zauważyć chorobę. Konsekwencje uzależnienia od leków stają się widoczne dopiero po bliższym przyjrzeniu się. Szczególnie w przypadku uzależnienia od małych dawek osoby dotknięte tym problemem pozostają w pełni zaangażowane społecznie i zawodowo.

Jeśli uzależnienie od leków psychotropowych trwa przez dłuższy czas, odstawienie tych leków jest bardzo stresujące z psychologicznego i fizycznego punktu widzenia. Dlatego odstawienie leków nigdy nie powinno być przeprowadzane bez profesjonalnej pomocy. Objawy odstawienia występują w różny sposób w zależności od osoby i substancji czynnej. Może to nastąpić po dziesięciu dniach lub nawet po sześciu tygodniach. Eksperci szacują, że w przypadku przyjmowania benzodiazepin objawy odstawienia pojawiają się po trzech miesiącach u 25 procent pacjentów. Po roku wskaźnik ten wzrasta do 80 procent. Jednak po pewnym czasie uzależnienie od leków można nadal skutecznie leczyć, stosując terapie ambulatoryjne lub stacjonarne. Im wcześniej zostanie wykryte uzależnienie od leków, tym większe są szanse na wyzdrowienie.

Pytania i odpowiedzi

Jakie są konsekwencje uzależnienia od leków?

Zawroty głowy i ryzyko upadków (zwłaszcza u osób starszych). Nudności i bóle głowy. Problemy z żołądkiem i jelitami. Skurcze, drżenia i deficyty neurologiczne.

Jak długo trwa odstawienie leków?

Czas trwania odstawienia różni się w zależności od substancji. Jednak w przypadku większości substancji najgorsze objawy odstawienia leków mijają po około tygodniu. W przypadku benzodiazepin (leków uspokajających lub nasennych) może to jednak trwać nawet kilka tygodni.

Źródła

• J. D. Steketee, P. W. Kalivas: Drug wanting: behavioral sensitization and relapse to drug-seeking behavior. In: Pharmacological reviews. Band 63.
• C. O’Brien, N. Volkow, T. Li: What’s in a word? addiction versus dependence in DSM-V. In: American Journal of Psychiatry. 2006.
• Edward J. Khantzian, The Self-Medication Hypothesis of Substance Use Disorders: A Reconsideration and Recent Applications, „Harvard Review of Psychiatry”, 4 (5), 1997.