Wścieklizna

Wścieklizna jest chorobą wirusową, która zazwyczaj przenosi się na ludzi poprzez ugryzienie ssaków, takich jak psy i lisy. Dzięki szczepieniu można zapobiec migracji patogenu do mózgu. Jeśli choroba już wystąpiła, jest śmiertelna. Liczbę zgonów z powodu wścieklizny szacuje się na około 55 000 rocznie na całym świecie.

Jak TELEMEDI może pomóc Ci w przypadku wścieklizny? 

Czy Ty lub Twoje dziecko zostaliście ugryzieni przez dzikie lub domowe zwierzę? W takim razie należy niezwłocznie udać się do lekarza, ponieważ nawet jeśli zwierzę podejrzane o wściekliznę nie wykazuje objawów, może być chore. Błyskawiczną metodą kontaktu z lekarzem, który podejmie decyzję co do dalszych kroków postępowania, jest wideokonsultacja ze specjalistą TELEMEDI.

Podstawowe informacje

• Wścieklizna jest chorobą odzwierzęcą – tzn. chorobą przenoszoną ze zwierząt na ludzi.
• Przyczyną wścieklizny są wirusy z rodzaju Lyssavirus, do których należy również klasyczny wirus wścieklizny.
• Choroba przebiega w trzech fazach: faza zwiastunów, ostra faza neurologiczna i faza końcowa, czyli śpiączka.
• U ludzi, gdy pojawią się objawy wścieklizny, choroba jest praktycznie zawsze śmiertelna.
• Szczepienia ochronne są dostępne i zalecane dla niektórych grup osób.
• Leczenie: oczyszczenie rany oraz aktywne i pasywne szczepienia jak najszybciej po kontakcie z wirusami wścieklizny.

Wścieklizna: opis

Wścieklizna jest wirusową infekcją ośrodkowego układu nerwowego. Czynnikami wywołującymi chorobę są wirusy z rodzaju Lyssavirus. Okres inkubacji, czyli czas od zakażenia do wybuchu objawów choroby, wynosi na ogół od trzech do ośmiu tygodni, ale w rzadkich przypadkach może być nawet krótszy niż dziewięć dni. Gdy choroba już wybuchnie, prawie zawsze jest śmiertelna. Niemniej jednak szczepienie wykonane bezpośrednio po zakażeniu może zapobiec wybuchowi choroby.

Przenoszenie wirusa przez ślinę

Wścieklizna jest prawie zawsze przenoszona przez zakażone zwierzęta. Jeśli zwierzę zostanie zainfekowane wirusami wścieklizny, najpierw namnażają się one w centralnym układzie nerwowym, a następnie rozprzestrzeniają się. Wirusy te są między innymi masowo wydalane w ślinie. Przenoszenie na ludzi następuje zazwyczaj poprzez ugryzienie zakażonego zwierzęcia. Zakażenie jest jednak możliwe również poprzez zranienia skóry lub wtedy, gdy materiał zakaźny, np. ślina, wejdzie w bezpośredni kontakt z błoną śluzową.

Dzikie zwierzęta zarażone wścieklizną często tracą swoją lękliwość wobec ludzi (np. lisy). Jeśli dzikie zwierzę zachowuje się nietypowo, należy zwracać na nie szczególną uwagę i zachować dystans. Jeżeli znajdziesz nietoperza leżącego na ziemi i chcesz mu pomóc, powinieneś zawsze mieć założone rękawice. Jeśli mimo to zostaniesz ukąszony, musisz natychmiast udać się do lekarza!

Wścieklizna: objawy i przebieg choroby

Okres inkubacji wścieklizny (czas od zakażenia do wystąpienia objawów choroby) w większości przypadków wynosi od trzech do ośmiu tygodni. W niektórych przypadkach może to jednak trwać nawet kilka lat. W rzadkich przypadkach okres inkubacji jest krótszy niż dziewięć dni. Im bliżej mózgu znajduje się miejsce wniknięcia wirusa wścieklizny, tym krótszy jest okres inkubacji. Dzieje się tak dlatego, że wirusy przemieszczają się z punktu wtargnięcia wzdłuż nerwów w kierunku mózgu. Kiedy już tam dotrą, dochodzi do ujawnienia się choroby. Jest to wtedy śmiertelne.

Trzy etapy wścieklizny

Wścieklizna u ludzi rozwija się w trzech etapach:

• Faza zwiastunów: w pierwszym stadium wścieklizny występują początkowo niespecyficzne objawy, takie jak ból głowy, nudności, wymioty, bóle brzucha, biegunka, zwykle także gorączka i ewentualnie kaszel. Miejsce ukąszenia mrowieje i swędzi. W miarę postępu choroby pacjenci stają się drażliwi i wrażliwi na światło, hałas i przeciągi. Gorączka stale wzrasta.
• Ostra faza neurologiczna (faza porażeń): tak zwana postać mózgowa zakażenia wścieklizną objawia się głównie właśnie w mózgu. U chorego pojawia się wyraźna niechęć do wody. Podczas połykania mięśnie gardła napinają się, przez co pacjenci boją się przełykać. Chorzy unikają nawet połykania własnej śliny, więc wypływa ona z ich ust. Nawet widok wody lub kroplówki i szum wody wywołują niepokój i skurcze. Stan psychiczny pacjentów oscyluje między agresją a depresją. Rzadsza, paralityczna postać wścieklizny atakuje głównie nerwy rdzenia kręgowego i nerwy obwodowe. Na tym etapie występuje już przede wszystkim paraliż narastający.
• Faza śpiączki: w ostatnim stadium wścieklizny chory cierpi na postępujące objawy paraliżu. Pacjent w końcu zapada w śpiączkę i zazwyczaj umiera z powodu paraliżu oddechowego. Gdy wścieklizna już wybuchnie, jest śmiertelna.

Wścieklizna: przyczyny i czynniki ryzyka

Czynnikiem wywołującym wściekliznę są wirusy z rodzaju Lyssavirus. W krajach uprzemysłowionych wirus występuje głównie u zwierząt leśnych, które przenoszą patogen wścieklizny na zwierzęta domowe i ludzi. Z drugiej strony w Afryce, Azji i Ameryce Łacińskiej to psy są głównymi nosicielami, a zatem są odpowiedzialne za większość zgonów z powodu wścieklizny na świecie.

Najczęstszą drogą przenoszenia wścieklizny na człowieka są ukąszenia lub zadrapania przez zakażone psy, koty, lisy, szopy, skunksy, szakale i wilki, a także zwierzęta owadożerne (np. jeże) i nietoperze. Bydło, konie, drobna zwierzyna łowna i inne zwierzęta roślinożerne mogą również zostać zarażone, ale rzadko przenoszą wściekliznę na ludzi.

Zarazić można się również poprzez zwykły kontakt, na przykład podczas głaskania zakażonych zwierząt – ryzyko zakażenia jest wtedy jednak bardzo niskie, ponieważ większość wirusów znajduje się w ślinie. Ryzyko zakażenia wścieklizną jest szczególnie wysokie, jeśli dojdzie do kontaktu z błonami śluzowymi lub ranami.

Wścieklizna: badania i diagnostyka

Wściekliznę u ludzi podejrzewa się w każdym przypadku kontaktu z potencjalnie zarażonym zwierzęciem – szczególnie w przypadku ugryzień i zadrapań. Zwiększone podejrzenia nasuwają się, gdy występują już odpowiednie objawy kliniczne.

Aby postawić dokładną diagnozę, materiał genetyczny – RNA – patogenu wścieklizny (lyssavirus) jest wykrywany w ślinie, w rogówce oka lub w płynie mózgowo-rdzeniowym. Nie zawsze jednak możliwe jest zdiagnozowanie zakażenia wścieklizną w ten sposób. Pewne, jednoznaczne rozpoznanie wścieklizny jest często możliwe dopiero po śmierci chorego.

Wścieklizna: leczenie

Szczepienie przeciwko wściekliźnie musi być wykonane natychmiast po podejrzeniu kontaktu ze zwierzęciem chorym na wściekliznę. W przypadku infekcji jest to jedyna szansa na ratunek.  

Po ugryzieniu przez zwierzę lub innym kontakcie z potencjalnie zarażonym zwierzęciem należy jak najszybciej dokładnie spłukać i oczyścić miejsca ugryzienia lub kontaktu, wodą z mydłem lub z płynem do mycia naczyń. Należy je również dezynfekować za pomocą roztworów alkoholu lub jodyny.

Po ugryzieniu przez zwierzę należy zawsze skonsultować się z lekarzem, który poda odpowiednią szczepionkę. Nawet w przypadku niewielkich zadrapań lub po polizaniu skóry przez agresywne lub dzikie zwierzę należy jak najszybciej zaszczepić się przeciwko wściekliźnie.

W procesie leczenia lekarz podaje pacjentowi gotowe przeciwciała (immunoglobuliny), które zwalczają wirusa wścieklizny w organizmie (uodpornienie bierne). Ponadto pacjent otrzymuje aktywną szczepionkę, która zawiera martwe składniki wirusa i stymuluje własną ochronę organizmu przed wirusami, tj. powstawanie specyficznych przeciwciał przeciwko wirusowi.

Jeżeli wystąpią pierwsze objawy wścieklizny, szczepienie lub podanie surowicy nie jest już skuteczne. Leczenie wścieklizny polega wówczas wyłącznie na łagodzeniu objawów, takich jak drgawki czy porażenie oddechowe. Od pojawienia się pierwszych objawów wścieklizny do śmierci rzadko upływa więcej niż siedem dni.

Szczepienie przeciwko wściekliźnie

W przypadku zakażenia jedynym sposobem na przeżycie jest jak dotąd zaszczepienie przeciwko wściekliźnie. Aby była skuteczna, szczepionka musi być podana jak najszybciej po ugryzieniu przez zwierzę chore na wściekliznę. Osoby podróżujące do regionów o wysokim ryzyku występowania wścieklizny powinny ewentualnie profilaktycznie zaszczepić się przeciwko wściekliźnie.

Wścieklizna jest wywoływana przez zakażenie wirusem z rodzaju Lyssavirus. Zazwyczaj patogen jest przenoszony na ludzi poprzez ugryzienie zakażonego zwierzęcia (psa, lisa, nietoperza wampira itp.). Kiedy choroba się rozprzestrzenia, jest zawsze śmiertelna.

Bezpieczną ochronę przed wścieklizną zapewnia odpowiednia szczepionka. Szczepionki przeciwko wściekliźnie mogą pomóc zarówno w profilaktyce, jak i w ostrych przypadkach. W trakcie szczepień profilaktycznych organizm w ciągu kilku tygodni buduje długotrwałą ochronę szczepionkową. W przypadku podejrzenia zakażenia wścieklizną podaje się szczepionkę retrospektywną.

Profilaktyczne szczepienie przeciwko wściekliźnie

Profilaktyczne szczepienie przeciwko wściekliźnie jest zalecane osobom, które mają bliski kontakt z nietoperzami z powodów zawodowych lub innych. Personel laboratoryjny, który pracuje z wirusami wścieklizny, powinien być również zaszczepiony jako środek zapobiegawczy. To samo dotyczy osób podróżujących do krajów, w których wścieklizna jest powszechna.

Szczepionka zapobiegawcza (profilaktyczna) przeciwko wściekliźnie zawiera atenuowane (odzjadliwione) wirusy wścieklizny. Powoduje to, że organizm wytwarza specyficzne przeciwciała przeciwko wirusowi chorobotwórczemu, a tym samym zapewnia skuteczną samoobronę. Wymaga to podania łącznie trzech dawek szczepionki – druga dawka podawana jest po siedmiu dniach, a trzecia od 21 do 28 dni po pierwszej. Nie ma potrzeby zachowania odstępów czasowych do innych szczepień.

Około 14 dni po ostatnim zastrzyku powstaje wystarczająca ochrona szczepionkowa. Jest ona wyjątkowo pewna. Jeśli jesteś stale narażony na zakażenie, musisz regularnie odnawiać szczepionkę.

W przypadku osób o szczególnie wysokim ryzyku zakażenia (np. pracownicy laboratoriów lub osoby zaszczepione z niedoborem odporności) skuteczność szczepienia można sprawdzić za pomocą testu na obecność przeciwciał.

Poekspozycyjne szczepienie przeciwko wściekliźnie 

Osobom nieszczepionym, które uległy zakażeniu, życie może uratować szczepienie poekspozycyjne przeciwko wściekliźnie. Warunkiem koniecznym jest podanie go natychmiast po kontakcie z chorym zwierzęciem – najlepiej w ciągu kilku godzin. Im wcześniej zostanie podana szczepionka poekspozycyjna, tym większe szanse na przeżycie pacjenta.

Pierwszą czynnością po ugryzieniu przez zwierzę podejrzane o zakażenie wścieklizną jest natychmiastowe dokładne przepłukanie i zdezynfekowanie rany. W ten sposób niektóre z wirusów mogą ulec unieszkodliwieniu. Następnie należy jak najszybciej skonsultować się z lekarzem.

Poekspozycyjne szczepienie przeciwko wściekliźnie jest uodpornieniem biernym: lekarz wstrzykuje gotowe przeciwciała przeciwko wirusowi wścieklizny (hiperimmunoglobulina wścieklizny) bezpośrednio w miejsce wniknięcia patogenu (np. w ranę po ugryzieniu i wokół niej). Przeciwciała te natychmiast zwalczają wirusa wścieklizny. Kolejne szczepienie przeciwko wściekliźnie składa się z czterech do pięciu dawek szczepionki, które są podawane w określonych odstępach czasu, w zależności od kalendarza szczepień.

Dodatkowo pacjent otrzymuje opisane powyżej „normalne” szczepienie przeciwko wściekliźnie (uodpornienie czynne), które stymuluje organizm do wytwarzania własnych przeciwciał.

Szczepienie przeciwko wściekliźnie – skutki uboczne

Szczepionka przeciw wściekliźnie jest zwykle dobrze tolerowana. Możliwe są łagodne reakcje w miejscu iniekcji (takie jak zaczerwienienie) oraz łagodne reakcje ogólne, takie jak zmęczenie, dyskomfort żołądkowo-jelitowy lub wzrost temperatury ciała.

Wścieklizna: profilaktyka

Przed wyjazdem za granicę należy dowiedzieć się, czy w miejscu docelowym występuje wścieklizna. W takim przypadku może być zalecane profilaktyczne szczepienie przeciwko wściekliźnie. Zwłaszcza w regionach leżących poza typowymi ośrodkami turystycznymi, gdzie szczepienie poekspozycyjne może nie być dostępne wystarczająco szybko. Z tego względu należy zwrócić się do lekarza medycyny tropikalnej o poradę, w jaki sposób najlepiej się chronić.

Wścieklizna jest bardzo zaraźliwa. Nawet ugryzienie przez ubranie, lekkie zadrapanie lub kontakt ze skażoną śliną może doprowadzić do śmiertelnej infekcji.

Dzikie zwierzęta są zazwyczaj płochliwe. Jeśli zwierzę jest wyjątkowo ufne, trzymaj się od niego z daleka.

Po kontakcie ze zwierzęciem podejrzanym o wściekliznę należy dokładnie oczyścić dotknięte chorobą obszary skóry wodą z mydłem i, jeśli to możliwe, zdezynfekować je. Dotyczy to również sytuacji, gdy tylko dotykałeś trupa zwierzęcia, które mogło umrzeć na wściekliznę. W każdym przypadku należy skonsultować się z lekarzem!

Jeśli znalazłeś zwłoki zwierzęcia, które mogło być zarażone wścieklizną, zleć przeprowadzenie jego sekcji.

Wścieklizna: przebieg choroby i rokowanie

Jeżeli osoba zarażona nie była szczepiona przeciwko wściekliźnie, rokowanie zależy od tego, czy i jak szybko uzyska ona aktywną ochronę immunologiczną. Dlatego w przypadku kontaktu z potencjalnie zarażonym zwierzęciem należy jak najszybciej skonsultować się z lekarzem.

Im wcześniejsze szczepienie przeciwciałami, tym lepsze rokowanie. Jeśli wirus już zadomowił się w mózgu i pojawiają się pierwsze objawy choroby, nic nie może już pomóc choremu. Z reguły między wystąpieniem pierwszych objawów wścieklizny a śmiercią upływa maksymalnie siedem dni. W takim przypadku pacjent umiera z powodu porażenia funkcji układu oddechowego lub serca.

Pytania i odpowiedzi

Czy ludzie mogą przeżyć wściekliznę?

Gdy dojdzie do zakażenia wścieklizną, nie ma skutecznego leczenia. Chociaż niewielka liczba osób przeżyła wściekliznę, choroba zazwyczaj prowadzi do śmierci.

Czy wszystkie psy chorują na wściekliznę?

Pies czy kot nie rodzą się z wścieklizną. To powszechne, błędne przekonanie. Psy i koty mogą mieć wściekliznę tylko wtedy, gdy zostaną ugryzione przez zwierzę chore na wściekliznę.

Dlaczego nie można wyleczyć wścieklizny?

Wścieklizna infekuje ośrodkowy układ nerwowy (OUN) i – jeśli nie jest leczona – może być śmiertelna, jeśli dotrze do mózgu. Gdy już dojdzie do mózgu, nie ma obecnie żadnego dostępnego leczenia.

Czy zaszczepiony pies nadal może zachorować na wściekliznę?

Jest mało prawdopodobne, aby zaszczepiony pies, kot lub fretka zaraziły się wścieklizną. Jeżeli doszło do narażenia na zakażenie, prawdopodobieństwo zakażenia wścieklizną zależy od charakteru i zakresu tego narażenia.

Czy wścieklizna może ujawnić się wiele lat później?

Potwierdzona przypadki wścieklizny pojawiały się nawet do 7 lat po ekspozycji, jednak przyczyny tak długiego okresu utajenia nie są znane. Pierwsze objawy choroby są niespecyficzne: gorączka, niepokój i złe samopoczucie. Często pojawia się mrowienie i silny świąd w miejscu ugryzienia przez chore zwierzę.

Kto wynalazł szczepionkę na wściekliznę?

Ludwik Pasteur opracował pierwszą skuteczną szczepionkę przeciwko wściekliźnie, która została po raz pierwszy zastosowana w leczeniu ofiary ugryzienia przez człowieka 6 lipca 1885 r.

Co zrobić, jeśli mój pies mnie ugryzie?

Nawet jeśli ugryzienie psa jest pozornie niegroźne, może prowadzić do poważnych infekcji lub wścieklizny, a w końcu do śmierci. W przypadku ugryzienia przez psa najlepiej, aby zajął się tym lekarz. Jest to jeszcze ważne w przypadku ugryzienia przez obcego psa.

Skąd mam wiedzieć, czy mój pies jest chory na wściekliznę?

Fizyczne objawy wścieklizny u psów, na które należy zwracać uwagę, to gorączka, trudności w przełykaniu, nadmierne ślinienie się, zataczanie się, drgawki, a nawet paraliż. W miarę rozwoju wirusa pies może zachowywać się tak, jakby był nadmiernie pobudzony, co oznacza, że światło, ruch i dźwięk mogą niekorzystnie na niego wpływać.

Czy wiewiórki przenoszą wściekliznę?

Małe gryzonie (takie jak wiewiórki, chomiki, świnki morskie, myszoskoczki, szczury i myszy) oraz zajęczaki (w tym króliki i zające) prawie nigdy nie są zarażone wścieklizną i nie stwierdzono, aby przenosiły wściekliznę na ludzi.

Jak wiele osób przeżyło wściekliznę?

Do tej pory na świecie odnotowano jedynie 29 przypadków osób, które przeżyły wściekliznę; ostatni przypadek odnotowano w Indiach w 2017 roku. Spośród nich 3 pacjentów (10,35%) przeżyło dzięki zastosowaniu protokołu Milwaukee (eksperymentalna forma leczenia objawowej wścieklizny u człowieka), a pozostali pacjenci przeżyli dzięki wsparciu intensywnej terapii.

W jakim kraju jest najwięcej przypadków wścieklizny?

W Indiach. Szacuje się, że 31 000 zgonów ludzi z powodu wścieklizny występuje rocznie w Azji, z czego większość – około 20 000 – koncentruje się w Indiach. Na całym świecie Indie mają najwyższy wskaźnik wścieklizny u ludzi, głównie z powodu dużej liczby bezpańskich psów.

W jakich państwach wścieklizna nie występuje?

Kraje wolne od wścieklizny, czyli kraje, które nie mają żadnych zgłoszonych przypadków wścieklizny, to: Samoa, Antigua, Aruba, Australia, Barbados, Belgia, Bermudy, Fidżi, Polinezja Francuska (Tahiti), Guam, Hawaje, Irlandia, Jamajka, Japonia, Malta, Nowa Kaledonia, Nowa Zelandia, Irlandia Północna, Saint Lucia, Singapur, Szwecja, St. Kitts i Nevis, St. Vincent i Grenadyny, Wyspy Turks i Caicos, Wielka Brytania, Watykan.

Czy można mieć kontakt z osobą, która przyjmuje szczepionkę przeciwko wściekliźnie?

Kontakt z osobą, która otrzymała szczepionkę przeciwko wściekliźnie, nie stanowi narażenia na wściekliznę, nie stwarza ryzyka zakażenia i nie wymaga profilaktyki poekspozycyjnej. Wirus wścieklizny staje się niezakaźny, gdy wysycha i gdy jest wystawiony na działanie światła słonecznego.

Jak długo żyje pies z wścieklizną?

Nie ma lekarstwa na wściekliznę i prawie zawsze jest ona śmiertelna. Po wystąpieniu objawów klinicznych zakażone zwierzę umiera zazwyczaj w ciągu pięciu dni.

Jakie są objawy wścieklizny u psów?

• nagłe zmiany w zachowaniu: pies staje się nadmiernie przyjazny i szuka uwagi lub na odwrót, staje się bojaźliwy lub agresywny,
• paraliż i osłabienie,
• nadmierne ślinienie się,
• trudności w chodzeniu,
• napady drgawkowe,
• śpiączka i śmierć,
• nadwrażliwość na hałas i światło.

Źródła

• Urszula Fiszer: Choroby wywołane przez wirusy o powinowactwie do komórek układu nerwowego. W: Adam Stępień: Neurologia. Wyd. 1. Warszawa: Medical Tribune Polska, 2014.
• Anna Boroń-Kaczmarska, Alicja Wiercińska-Drapało (red.), Choroby zakaźne i pasożytnicze, Warszawa: PZWL.
• Thiravat Hemachudha i inni, Human rabies: neuropathogenesis, diagnosis, and management, „The Lancet. Neurology”, 12.

Przeczytaj także o:

Wymioty

Choroby skóry