Anosmia (utrata zmysłu powonienia)

Lekarze mówią o anosmii, kiedy dana osoba utraciła zmysł węchu. Często utrata węchu jest tylko chwilowa, np. podczas przeziębienia czy zapalenia zatok. Czasami jednak anosmia ma poważniejsze przyczyny i jest trwała.

Jak TELEMEDI może pomóc Ci w przypadku anosmii? 

Niezależnie od tego, jaka jest przyczyna anosmii, każdy, kto przestał prawidłowo odczuwać zapachy, powinien zgłosić się do lekarza. Skorzystaj z możliwości wideokonsultacji ze specjalistą TELEMEDI, który pomoże ci przywrócić poprzednią jakość życia.

Podstawowe informacje

• Co to jest anosmia? Utrata zdolności odczuwania zapachów. Anosmia, podobnie jak częściowa utrata zdolności odczuwania zapachów (hiposmia), jest jednym z zaburzeń węchu (dysosmii).
• Częstość występowania: Szacuje się, że anosmia dotyczy pięciu procent populacji w Europie. Częstość występowania tego zaburzenia węchu wzrasta wraz z wiekiem.
• Przyczyny: Np. wirusowe infekcje dróg oddechowych, takie jak przeziębienia z nieżytem nosa, zapalenie zatok lub COVID-19, alergiczny nieżyt nosa, zanikowy nieżyt nosa (forma przewlekłego nieżytu nosa), polipy nosa, odchylona przegroda nosowa, leki, szkodliwe i toksyczne substancje, choroba Parkinsona, choroba Alzheimera, stwardnienie rozsiane, uraz głowy, guz mózgu itp.
• Diagnoza: Konsultacja lekarza z pacjentem, badanie laryngologiczne, badanie węchu, w razie potrzeby dalsze badania.
• Leczenie: W zależności od przyczyny, np. za pomocą leków (takich jak kortyzon), operacji (np. w przypadku polipów nosa), treningu węchu; leczenie chorób leżących u podstaw utraty węchu.

Anosmia: przyczyny

W zależności od tego, gdzie leży przyczyna zaburzonej percepcji zapachów, lekarze dzielą zaburzenia węchu, takie jak anosmia, na zatokowo-podniebienne i niepodniebienne.

Zaburzenia węchu zatokowo-podniebiennego

Zaburzenia węchu zatokowo-podniebiennego to termin używany do opisania anosmii lub innych zaburzeń węchu, których przyczyną jest choroba lub zmiana w obrębie nosa lub zatok. W tym przypadku funkcja błony śluzowej węchu w górnym odcinku nosa jest zaburzona z powodu stanu zapalnego lub droga wdychanego powietrza do błony śluzowej węchu jest mniej lub bardziej zablokowana.

Najczęściej przyczyną zaburzeń węchu w obrębie zatok są choroby zapalne, a zwłaszcza przewlekłe stany zapalne błony śluzowej nosa i zatok przynosowych (przewlekły nieżyt nosa, przewlekłe zapalenie zatok lub kombinacja przewlekłego zapalenia błony śluzowej nosa i zatok przynosowych). Ale nawet przy zwykłym przeziębieniu lub przeziębieniu w kontekście grypy (grypa) większość chorych może czuć mniej (hiposmia) lub w ogóle nie czuć zapachu (anosmia) – nawet jeśli tylko tymczasowo.

Utrata węchu jest także typowa dla zakażenia koronawirusem COVID-19. Anosmia często występuje tu jako wczesny objaw. Jak dokładnie do tego dochodzi, nie zostało jeszcze w pełni wyjaśnione. Prawdopodobnie jednak w grę wchodzi kilka czynników, takich jak obrzęk błony śluzowej nosa (przyczyny zatokowe), uszkodzenie błony śluzowej węchu i zaburzenie węchowej ścieżki sygnalizacyjnej w mózgu (przyczyny pozasinowe, patrz niżej).

Inną możliwą przyczyną zaburzeń węchu w zatokach jest alergiczny nieżyt nosa: jeśli błona śluzowa nosa staje się zaczerwieniona i obrzęknięta, na przykład w wyniku kataru siennego lub alergii na kurz domowy, osoby dotknięte tym schorzeniem mogą czuć zapach tylko w ograniczonym stopniu lub wcale.

Zaburzenia węchu spowodowane obrzękiem błony śluzowej w nosie i zatokach mogą również wystąpić jako efekt uboczny przyjmowania leków. Podobnie różne toksyny i substancje drażniące, takie jak tlenek węgla, ozon czy dym papierosowy, mogą wywołać nieżyt nosa (toksyczno-drażniący nieżyt nosa), który może upośledzać węch.

W innych przypadkach anosmia występuje w związku z tzw. zanikowym nieżytem nosa. W tej formie przewlekłego nieżytu nosa błona śluzowa staje się cieńsza i twardnieje. Dzieje się tak często u osób starszych i cierpiących na ziarniniakowatość z zapaleniem naczyń (choroba Wegenera). Zanikowy nieżyt nosa z następującą po nim anosmią może rozwinąć się także po operacji zatok oraz przy długotrwałych infekcjach bakteryjnych błony śluzowej nosa.

Często utrata węchu (anosmia) lub jego pogorszenie (hyposmia) jest również spowodowane polipami nosa lub dużym skrzywieniem przegrody nosowej (odchyleniem przegrody). Wdychane powietrze może wtedy z trudem lub wcale nie przenikać do błony śluzowej węchu. Ponadto polipy nosa i odchylenia przegrody mogą sprzyjać zapaleniu zatok, jeśli utrudniają dostęp do zatok. Takie procesy zapalne mogą również upośledzać węch.

Droga oddechu do nabłonka węchowego może być również zablokowana przez guzy w nosie lub zatokach.

• Zaburzenia węchu inne niż zatokowo-podniebienne: Zaburzenia węchu inne niż zatokowo-podniebienne to termin używany w odniesieniu do zaburzeń węchu spowodowanych uszkodzeniem samego aparatu węchowego (błony śluzowej nosa, drogi węchowej).

Bardzo często występuje poinfekcyjne zaburzenie węchu. Jest to uporczywe zaburzenie zmysłu węchu po przejściowej infekcji (górnych) dróg oddechowych, bez bezobjawowej przerwy między zakończeniem infekcji a zauważeniem występowania zaburzenia węchu. Ponadto do 25 procent osób dotkniętych tą chorobą inaczej odbiera zapachy (parosmia) lub zgłasza halucynacje węchowe (fantosmia). Poinfekcyjne zaburzenia węchu są prawdopodobnie spowodowane głównie przez bezpośrednie uszkodzenie błony śluzowej nosa (nabłonka węchowego).

Zaburzenia węchu w kontekście infekcji wirusowej górnych dróg oddechowych należy odróżnić od poinfekcyjnych zaburzeń węchu. Zazwyczaj znikają one ponownie, gdy tylko infekcja się wyleczy.

Inne możliwe przyczyny zaburzeń węchu innych niż zatokowo-podniebienne to:

• Uraz czaszkowo-mózgowy: W wyniku upadku lub uderzenia w głowę nerwy węchowe mogą zostać całkowicie lub częściowo zerwane. Może też dojść do stłuczenia lub krwawienia w obszarach mózgu odpowiedzialnych za odbieranie i przetwarzanie bodźców węchowych. Częściowa lub całkowita utrata zmysłu węchu (hiposmia lub anosmia) pojawia się w takich urazach czaszkowo-mózgowych dość nagle.
• Toksyny i zanieczyszczenia: Mogą one ostro lub przewlekle uszkadzać błonę śluzową narządu węchu i w ten sposób powodować zatokowo-podniebienne zaburzenia węchu (np. w postaci anosmii). Możliwymi czynnikami wyzwalającymi są formaldehyd, dym tytoniowy, pestycydy, tlenek węgla i kokaina. W ten sam sposób radioterapia może spowodować utratę węchu (anosmia) lub częściową utratę węchu (hyposmia) u pacjentów chorych na raka.
• Różne choroby podstawowe: W chorobach układu nerwowego, takich jak choroba Alzheimera, choroba Parkinsona czy stwardnienie rozsiane, zmysł węchu może być zaburzony lub ulec zniszczeniu, kiedy komórki nerwowe obumierają w obszarach mózgu, które są ważne dla zmysłu węchu. W chorobie Parkinsona hyposmia lub anosmia jest nawet ważnym wczesnym objawem. Inne choroby podstawowe, w których mogą wystąpić zaburzenia węchu, to padaczka, schizofrenia, miastenia, depresja, cukrzyca typu 2, niedoczynność tarczycy, choroby wątroby i nerek.
• Leki: Niektóre leki mogą powodować zaburzenia węchu niezwiązane jako efekt uboczny. Należą do nich antybiotyki (np. amikacyna), metotreksat (stosowany w większych dawkach jako lek przeciwnowotworowy), leki przeciwnadciśnieniowe (np. nifedypina) i przeciwbólowe (np. morfina).
• Operacje, infekcje i guzy wewnątrz czaszki: Zabiegi chirurgiczne i guzy wewnątrz czaszki, a także infekcje ośrodkowego układu nerwowego mogą zaburzać węchową ścieżkę sygnalizacyjną i w ten sposób powodować zaburzenia węchu.
• Dziedziczne: Zaburzenia węchu, takie jak anosmia, mogą być również wrodzone. Na przykład u niektórych osób tzw. cebulka węchowa (specyficzny obszar mózgu) jest słabo rozwinięta lub nie ma jej wcale. Dzieje się tak na przykład w przypadku zespołu Kallmanna, w którym gonady (jądra lub jajniki) są również słabo rozwinięte. Częściej jednak występuje izolowana anosmia wrodzona, czyli wrodzona utrata węchu bez innych objawów czy oznak choroby.
• Wiek: Z wiekiem zmysł powonienia naturalnie się osłabia. Jednak u starszych osób z utratą węchu zawsze należy brać pod uwagę chorobę Parkinsona lub Alzheimera jako możliwą przyczynę.

Jeśli nie można znaleźć przyczyny zaburzeń węchu, lekarze diagnozują „idiopatyczne zaburzenia węchu”. Jest to diagnoza wykluczająca.

Anosmia: objawy

Utrata węchu jest główną cechą anosmii. Ściśle rzecz biorąc, lekarze rozróżniają jednak anosmię funkcjonalną i całkowitą:

• Anosmia funkcjonalna: Zmysł węchu jest tak bardzo upośledzony, że nie można go już efektywnie wykorzystywać w codziennym życiu – nawet jeśli kilka zapachów można jeszcze od czasu do czasu wyczuć, słabo lub na krótko. Jednak ta szczątkowa zdolność do odczuwania zapachów jest nieistotna.
• Całkowita anosmia: W tym przypadku zmysł węchu całkowicie zanika, tzn. nie można wykryć żadnych resztek zdolności do odczuwania zapachów.

Niezależnie od tego, czy jest to anosmia funkcjonalna, czy całkowita, codzienne doświadczenie osób nią dotkniętych jest proste: „Nie czuję już zapachu”, tzn. nie można już sprawdzić własnym nosem, czy mleko jest kwaśne, czy koszulka z poprzedniego dnia pachnie potem, czy perfumy partnera są przyjemne, czy nie.

Ponadto wiele osób z anosmią ma problemy ze zmysłem smaku: większość z nich może normalnie odczuwać smak słonych, kwaśnych, słodkich i gorzkich rzeczy, ale nie potrafi rozróżnić poszczególnych, bardziej złożonych smaków. Do tego potrzebne są nie tylko receptory smaku, ale też receptory węchu na języku – tylko wtedy, gdy współpracują ze sobą, aromat może się w pełni rozwinąć.

Anosmia: konsekwencje

Jak wspomniano powyżej, anosmia może znacząco obniżyć jakość życia. Utrata węchu i niezdolność do rozróżniania smaków może zmniejszyć przyjemność z jedzenia i picia. Nawet znajomy zapach partnera czy dziecka, zapach bzu, czysty zapach świeżego prania – wszystko to znika z codziennego doświadczenia.

Jednak wraz z utratą węchu traci się nie tylko wzbogacającą jakość życia funkcję węchu, ale też jego funkcję ostrzegawczą: osoby z anosmią nie są w stanie wyczuć na przykład, czy na kuchence pali się jedzenie, czy jedzenie się zepsuło, czy ogrzewanie gazowe jest nieszczelne.

Podobnie osoby z anosmią nie potrafią wykryć, kiedy same wydzielają zapach potu lub kiedy w łazience czy kuchni unosi się jakiś zapach. Świadomość, że inni ludzie mogą to zauważyć, w przeciwieństwie do nich samych, może stanowić duże obciążenie psychiczne dla osób cierpiących na anosmię.

Anosmia: leczenie

To, czy i jak można przywrócić zaburzony zmysł węchu, zależy od przyczyny tego stanu.

Przejściowe zaburzenia węchu spowodowane ostrym nieżytem nosa lub ostrym zapaleniem zatok – połączenie obu tych chorób nazywane jest ostrym zapaleniem błony śluzowej nosa i zatok – nie wymagają żadnej specjalnej terapii. Zazwyczaj wystarczą ogólne środki lecznicze, takie jak picie dużej ilości płynów i inhalacje.

Przewlekłe zapalenie nosa i zatok przynosowych bez polipów nosa leczy się u dorosłych miejscowymi preparatami kortyzonu (spray) i płukankami nosa ze słoną wodą. Kortyzon ma działanie przeciwzapalne, a płukanie nosa pomaga rozluźnić zalegający śluz. Jeśli w grę wchodzą bakterie, lekarz czasami przepisuje antybiotyki.

Jeśli hiposmia lub anosmia jest spowodowana przewlekłym zapaleniem błony śluzowej nosa z polipami nosa, u dorosłych zwykle stosuje się preparaty kortyzonu – miejscowo (w postaci sprayu) i ogólnoustrojowo (w postaci tabletek lub kapsułek). Niektóre małe badania sugerują również, że tzw. antagoniści receptorów leukotrienowych (np. montelukast) są w pewnym stopniu skuteczni. Leki te zwiększają przepuszczalność dróg oddechowych i zostały pierwotnie opracowane dla chorych na astmę. Można je jednak stosować również w przypadku zaburzeń węchu w przewlekłym zapaleniu błony śluzowej nosa z polipami nosa.

Same polipy nosa są bardzo często usuwane chirurgicznie. Poprawia to oddychanie przez nos i – jeśli polipy zablokowały wejście do zatok – zmniejsza ryzyko nawracającego zapalenia zatok. Może to poprawić zaburzony zmysł węchu. Jeśli masz w nosie lub zatokach guz blokujący drogę wdychanego powietrza do nabłonka węchowego, zwykle również wykonuje się operację. To samo dotyczy sytuacji, gdy skrzywiona przegroda nosowa powoduje hiposmię lub anosmię jako przeszkoda w przepływie powietrza.

Jeśli zaburzenia węchu wynikają z alergicznego nieżytu nosa, najbardziej obiecującą metodą leczenia są miejscowe preparaty kortyzonu. Niezależnie od tego, czy i w jakim stopniu zmysł węchu osoby dotkniętej alergią jest upośledzony, sama alergia może być leczona zgodnie z potrzebami (np. unikanie alergenów w jak największym stopniu, ewentualnie odczulanie).

Jeśli nieżyt nosa spowodowany toksynami i substancjami drażniącymi (toksyczno-drażniący nieżyt nosa) prowadzi do upośledzenia lub utraty węchu, ważne jest, by w miarę możliwości unikać substancji, które go wywołują.

W przypadku anosmii lub innych zaburzeń węchu spowodowanych przez inne formy nieżytu nosa (np. nieżyt nosa o nieznanej przyczynie = idiopatyczny nieżyt nosa) nie ma ogólnych wytycznych dotyczących leczenia. W takich przypadkach zaleca się raczej indywidualne metody leczenia.

Jeśli utratę węchu wywołują leki, lekarz prowadzący może sprawdzić, czy można je odstawić. Wtedy zaburzenia węchu zwykle znikają. Jeśli nie jest możliwe odstawienie leku, można czasem zmniejszyć jego dawkę. Może to przynajmniej poprawić zdolność odczuwania zapachów.

W żadnym wypadku nie należy samodzielnie przerywać przyjmowania przepisanych leków ani zmniejszać ich dawki! Zawsze najpierw należy omówić to z lekarzem.

Zaburzenia węchu wynikające z urazów czaszkowo-mózgowych można próbować leczyć glukonianem cynku – samodzielnie lub w połączeniu z ogólnoustrojowymi preparatami kortyzonu (np. tabletki z kortyzonem). Alternatywnie lub jako uzupełnienie pacjenci mogą uczestniczyć w zorganizowanym treningu węchu. W każdym przypadku ważne jest, by rozpocząć leczenie jak najszybciej po urazie.

Ustrukturyzowany trening węchu jest również zalecany dla pacjentów z poinfekcyjnymi zaburzeniami węchu. Jeśli to możliwe, trening powinien być rozpoczęty w ciągu pierwszego roku po wystąpieniu zaburzeń węchu. Jeśli to konieczne, można spróbować (dodatkowego) leczenia farmakologicznego, na przykład kortyzonem.

Jeśli za (częściową) utratą zmysłu węchu stoją choroby podstawowe, takie jak choroba Alzheimera, stwardnienie rozsiane czy guz mózgu, priorytetem jest ich specjalistyczne leczenie.

W przypadku anosmii wrodzonej i związanej z wiekiem nie jest możliwe zastosowanie żadnego leczenia.

Trening węchu

Jak już wspomniano, eksperci zalecają przeprowadzenie zorganizowanego treningu węchu, zwłaszcza w przypadku poinfekcyjnych zaburzeń węchu. Może to być również przydatne w przypadku zaburzeń węchu po urazie czaszkowo-mózgowym.

Dokładna struktura treningu może być różna i jest omawiana z pacjentem w każdym indywidualnym przypadku. Na przykład pacjent może dwa razy dziennie przez kilka tygodni wąchać tzw. pałeczki do treningu węchowego, z których każda zawiera specyficzny zapach (np. cytryny, goździka, róży, eukaliptusa). Ten ukierunkowany trening zmysłu węchu można wspomóc, łącząc każdy zapach z obrazkami lub słowami. Na przykład podczas wąchania cytrynowej pałeczki można spojrzeć na obrazek cytryny lub wypowiedzieć słowo cytryna w myślach lub na głos. W ten sposób wrażenie zapachowe jest lepiej zapamiętywane.

Pałeczki do ćwiczenia węchu są podobnie wykorzystywane w diagnostyce zaburzeń węchu. Jako alternatywę dla takich pałeczek niektórzy lekarze używają do treningu węchu fiolek z czystymi olejkami eterycznymi.

Można też wykorzystać swoją pamięć, by pomóc sobie w trenowaniu zmysłu węchu. Można na przykład postarać się dokładnie zapamiętać zapach świeżo upieczonych ciasteczek cynamonowych lub świeżo zmielonej kawy. Albo pomyśleć, jak pachnie powietrze, gdy w gorący letni dzień pada deszcz.

Porady dla życia codziennego osób z anosmią

• Czujniki dymu w twoich własnych czterech ścianach są zawsze ważne – ale szczególnie wtedy, gdy cierpisz na anosmię i nie jesteś w stanie wcześnie wyczuć ewentualnego zapachu dymu.
• Jeśli gotujesz lub ogrzewasz dom za pomocą gazu, powinieneś zachować szczególną ostrożność i dbać o to, by przewody gazowe były utrzymywane w dobrym stanie. W razie potrzeby zainstaluj detektor gazu.
• Czy nadal masz chociaż część swojego zmysłu węchu? Jedzenie może być smaczniejsze i przyjemniejsze, jeśli dodasz do niego koncentraty aromatów.
• Odpowiednio przechowuj swoje jedzenie. Jeśli to konieczne, zanotuj datę zakupu i datę otwarcia (np. w przypadku puszek lub kartonów po mleku). Używaj jedzenia w zalecanym czasie spożycia. Pamiętaj też, że oprócz zapachu i smaku, konsystencja i kolor niektórych produktów także może wskazywać na ich zepsucie.
• Niektóre osoby z anosmią trzymają się stałych harmonogramów higieny osobistej, zmiany ubrań, sprzątania łazienki i kuchni. W końcu ich własny nos nie jest w stanie zasygnalizować, kiedy jest właściwy czas na taką aktywność. Ustalone harmonogramy dają osobie dotkniętej chorobą poczucie bezpieczeństwa, jeśli chodzi o czystość własną i swojego domu – co często przynosi jej wielką ulgę psychiczną.

Anosmia: badania i diagnoza

Anamneza

Aby wyjaśnić zaburzenie węchu, lekarz najpierw przeprowadzi wywiad lekarski (anamnezę). W tym celu dokładnie wypyta cię o objawy i możliwe przyczyny zaburzeń węchu. Możliwe pytania to na przykład:

• Od jak dawna nie jesteś w stanie niczego wyczuć?
• Czy nagle straciłeś zmysł węchu, czy też zaburzenia węchu rozwijały się powoli?
• Czy utrata węchu jest całkowita, czy nadal możesz wykrywać pojedyncze, słabe zapachy?
• Czy masz jakieś inne objawy, takie jak problemy z odczuwaniem smaku?
• Czy masz/ miałeś infekcję górnych dróg oddechowych, która może być związana z zaburzeniami węchu?
• Czy zanim straciłeś węch, miałeś uraz głowy lub operację?
• Czy masz jakieś istniejące wcześniej schorzenia, takie jak przewlekłe zapalenie zatok lub alergie?
• Czy przyjmujesz jakieś leki, a jeśli tak, to jakie?
• Czy w życiu codziennym (np. w pracy) jesteś narażony na kontakt z chemikaliami lub oparami?

Badanie fizykalne

Po przeprowadzeniu wywiadu lekarskiego następuje badanie laryngologiczne, w tym endoskopia nosa (rynoskopia). Podczas dokładnego badania nosa, nosogardła, zatok i szpary węchowej (obszar w górnym odcinku nosa, w którym znajduje się błona śluzowa nosa) lekarz będzie szukał oznak obrzęku, zapalenia, a także polipów nosa i wydzielin.

Lekarz może też poprosić o oddychanie przez każde z nozdrzy po kolei, przytrzymując dłonią drugie nozdrze. Pomoże mu to sprawdzić, czy przepływ powietrza nie jest zablokowany z jednej strony.

Procedury testu węchu

Istnieją różne subiektywne i obiektywne (instrumentalne) procedury, które mogą być użyte do testowania zdolności odczuwania zapachów. Pacjent musi aktywnie uczestniczyć w procedurach subiektywnych. Małe dzieci i osoby cierpiące na demencję zazwyczaj nie są w stanie tego zrobić. Dlatego też testy obiektywne mają bardzo duże znaczenie w wyjaśnianiu zaburzeń węchu u tego rodzaju pacjentów.

Poniżej przedstawiono szczegółowo niektóre procedury testowe.

Sniffin' Sticks (Pałeczki do wąchania)

Sniffin' Sticks to patyczki nasączone zapachem. Są one preferowaną procedurą testową w wyjaśnianiu zaburzeń węchu, ponieważ procedura jest prosta i możliwe są różne warianty testu.

Można na przykład przeprowadzić test identyfikacji za pomocą Sniffin' Sticks. Testuje się w ten sposób zdolność pacjenta do rozpoznawania i rozróżniania różnych zapachów. Aby to zrobić, lekarz trzyma 12 lub 16 różnych Sniffin' Sticks pod oboma nozdrzami pacjenta, jedną po drugiej. Pacjent powinien spróbować zidentyfikować dany zapach, posługując się kartą wyboru, na której zaznaczone są wszystkie zapachy.

Sniffin' Sticks mogą być również użyte do wykonania testu progowego, który dostarcza informacji o progu węchowym pacjenta. W tym celu używa się pałeczek zapachowych, które zawierają ten sam zapach (np. butanol) w różnych stężeniach. W ten sposób można dowiedzieć się, jakie stężenie substancji zapachowej jest jeszcze wyczuwalne przez pacjenta.

UPSIT (University of Pennsylvania Smell Identification Test)

Skrót UPSIT oznacza Test Identyfikacji Węchu Uniwersytetu Pensylwanii. W tej procedurze 40 różnych substancji zapachowych zapakowanych w mikrokapsułki jest nanoszonych na papier. Gdy tylko potrze się daną kapsułkę, uwalnia się odpowiedni zapach. Pacjent musi spróbować je zidentyfikować, używając listy zawierającej po cztery możliwości.

CCCRC

Test Conneticut Chemosensory Clinical Research Center (CCCRC) łączy w sobie test identyfikacji i test progowy: w teście identyfikacji pacjent musi rozpoznać i nazwać dziesięć różnych zapachów, które są mu prezentowane w szklanych lub plastikowych fiolkach. Dodatkowo próg węchowy jest badany przy różnych stężeniach roztworów butanolu.

Pomiar potencjałów węchu

Podczas gdy wszystkie wymienione do tej pory procedury testowe są subiektywne, pomiar potencjałów węchu dostarcza obiektywnych wyników – współpraca pacjenta nie jest do tego konieczna. Maleńkie elektrody są najpierw przyczepiane do błony śluzowej nosa. Mierzą one potencjały elektryczne, które są generowane w węchowych komórkach czuciowych, gdy docierają do nich cząsteczki zapachu, a następnie są przekazywane drogami nerwowymi do ośrodka węchu w mózgu.

Jako substancje testowe lekarz trzyma przed nosem pacjenta kolejno różne czyste substancje zapachowe, na przykład zapach różany (substancja chemiczna: alkohol fenyloetylowy). W normalnych warunkach wywołuje jedynie słabe pobudzenie nerwów węchowych. W przeciwieństwie na przykład do siarkowodoru, który ma intensywny zapach zgniłych jaj.

Pomiar potencjałów węchowych jest bardzo złożony. Dlatego jest on przeprowadzany tylko w wyspecjalizowanych klinikach i gabinetach lekarskich.

Inne badania

W niektórych przypadkach mogą być wskazane dalsze badania. Na przykład, jeśli istnieje podejrzenie, że przyczyną anosmii jest guz mózgu, tomografia komputerowa (CT) lub rezonans magnetyczny (MRI) czaszki mogą to wyjaśnić. Jeśli lekarz podejrzewa, że za utratą węchu stoi demencja Alzheimera, można wykonać tomografię komputerową lub rezonans magnetyczny, by sprawdzić, czy rzeczywiście doszło już do utraty substancji mózgowej.

Anosmia: przebieg i rokowanie

Zasadniczo zaburzenia węchu takie jak anosmia nie są łatwe do leczenia, a zdolność odczuwania zapachów nie zawsze da się przywrócić. Szanse powodzenia są na ogół większe w przypadku młodszych pacjentów i osób niepalących niż w przypadku osób starszych i palących. Jednak możliwe są tylko ogólne wskazówki, a nie dokładne prognozy.

Anosmia lub hyposmia w kontekście ostrej infekcji wirusowej (górnych) dróg oddechowych, takiej jak zapalenie błony śluzowej nosa (katar) czy zapalenie zatok, zwykle nie jest powodem do niepokoju. Zaburzenia węchu są zwykle przejściowe i ustępują po wyleczeniu infekcji. Jednak w przypadku długotrwałego stanu zapalnego zmysł węchu może zostać trwale upośledzony lub całkowicie utracony, ponieważ nabłonek węchowy ulega stopniowemu zniszczeniu lub upośledzeniu.

Jeśli zmysł węchu zanikł lub jest upośledzony, bo przepływ powietrza jest utrudniony przez odchyloną przegrodę nosową, polipy lub guzy w nosie lub zatokach, operacja może rozwiązać problem – ale nie zawsze. Niektórzy pacjenci nawet po operacji nie mogą czuć zapachów tak, jak wcześniej. Ale przynajmniej operacja może nieco zmniejszyć dolegliwości związane z zaburzeniem węchu.

Jeśli przyczyną zaburzeń węchu są leki, toksyny lub zanieczyszczenia, zdolność odczuwania zapachów może się poprawić po odstawieniu tych substancji (np. po zakończeniu chemioterapii). Możliwe są jednak także nieodwracalne uszkodzenia, które prowadzą do trwałych zaburzeń węchu, np. jeśli kwasy zniszczyły warstwę podstawną nabłonka węchowego.

U około dwóch trzecich wszystkich pacjentów z poinfekcyjnymi zaburzeniami węchu zmysł węchu poprawia się samoistnie w ciągu roku do dwóch lat. U pozostałych osób upośledzona zdolność odczuwania zapachów lub ich utrata pozostaje na stałe. Ogólnie rzecz biorąc, im młodszy pacjent i im krótszy czas trwania zaburzenia, tym większe szanse na wyzdrowienie.

Anosmia lub inne zaburzenia węchu wynikające z urazu czaszki mają mniej korzystne rokowanie. Tylko jeden do dwóch na dziesięciu pacjentów odzyskuje częściowo zmysł węchu. Prawdopodobieństwo poprawy jest największe w pierwszym roku. Pacjenci mogą jednak spontanicznie odzyskiwać zmysł węchu nawet wiele lat po urazie, ale zdarza się to rzadko. Do czynników korzystnie wpływających na rokowanie należą:

• resztkowe zdolności węchowe,
• płeć żeńska,
• młody wiek,
• osoba niepaląca,
• brak różnic w funkcjonowaniu węchu w poszczególnych przegrodach nosowych,
• zaburzenia węchu nie występują od dawna.

W przypadku zaburzeń węchu w kontekście chorób podstawowych, takich jak choroba Parkinsona, Alzheimera czy cukrzyca, nie da się przewidzieć, czy i w jakim stopniu zdolność odczuwania zapachów poprawi się dzięki leczeniu choroby podstawowej.

Naturalnego, związanego z wiekiem spadku sprawności zmysłu węchu nie da się ani zatrzymać, ani wyleczyć. Nie można też przeciwdziałać anosmii wrodzonej.

Pytania i odpowiedzi

Czy anosmia jest uleczalna?

Często zmysł węchu powraca sam, ale istnieją też możliwości terapii. W niektórych przypadkach problem można rozwiązać poprzez zabieg chirurgiczny polegający na wyprostowaniu przegrody nosowej lub usunięciu polipów.

Jak rozwija się anosmia?

Utrata zmysłu węchu może być częścią normalnego procesu starzenia się. Do najczęstszych przyczyn należą infekcje górnych dróg oddechowych, zapalenie zatok i urazy głowy. Jeśli przyczyna nie jest jasna dla lekarza, konieczne jest wykonanie badań obrazowych, takich jak tomografia komputerowa czy rezonans magnetyczny.

W jakich chorobach dochodzi do utraty węchu?

Należą do nich choroby neurologiczne, takie jak demencja Alzheimera, choroba Parkinsona czy stwardnienie rozsiane. Prowadzą one do obumierania komórek nerwowych w różnych obszarach mózgu. Jeśli dzieje się to w miejscach, które są ważne dla węchu, zdolność odczuwania zapachów może zostać zniszczona lub zaburzona.

Co szkodzi zmysłowi węchu?

Wiele osób zauważa chwilową utratę węchu w trakcie przeziębienia, infekcji grypopodobnej lub grypy. Pacjenci zakażeni nowym koronawirusem Sars-CoV-2 również czasami zgłaszają utratę smaku i węchu. Dolegliwości te często ustępują wraz z wyleczeniem poszczególnych chorób.

Jakie są konsekwencje utraty zmysłu węchu?

Konsekwencje psychiczne obejmują depresję i ciągły strach przed nieprzyjemnym zapachem własnego ciała, ponieważ nawet niezauważone zapachy ciała mogą prowadzić do wykluczenia społecznego osób dotkniętych zaburzeniem.

Źródła

• Wilson DA, Stevenson RJ (2006). Learning to Smell. Olfactory Perception from Neurobiology to Behavior. The Johns Hopkins University Press.
• Gilbert A (2008). What the Nose Knows.The Science of Scent in Everyday Life. Crown.
• Herz R (2007). The Scent of Desire. Discovering Our Enigmatic Sense of Smell. HarperCollins

Przeczytaj także o:

Róża