Omdlenie

Omdlenie jest krótkotrwałym stanem nieświadomości, zwanym również zapaścią krążeniową. Osoba dotknięta chorobą traci przytomność na kilka sekund. Przyczyną jest zazwyczaj brak dopływu krwi do mózgu. Powód omdlenia jest często zupełnie niegroźny. Ponieważ jednak za omdleniem może stać również poważna choroba podstawowa, należy zawsze zlecić lekarzowi wyjaśnienie przyczyn omdlenia.

Jak TELEMEDI może pomóc Ci w przypadku omdleń?

Krótki epizod omdlenia nie musi oznaczać poważnej choroby. Niemniej jednak po wystąpieniu omdlenia należy skonsultować się z lekarzem. Ponieważ omdleniu zwykle towarzyszy upadek, zawsze istnieje ryzyko odniesienia obrażeń. Jeśli przeżyłeś omdlenie, skorzystaj z możliwości odbycia wideokonsultacji ze specjalistą TELEMEDI, który będzie mógł uściślić diagnozę i podjąć decyzję w sprawie dalszego postępowania terapeutycznego.

Podstawowe informacje

• Co to jest omdlenie? Krótkie omdlenia (trwające kilka sekund). Nazywane również zapaścią krążeniową.
• Pierwsza pomoc: Uniesienie nóg, dostarczenie świeżego powietrza, przykrycie; w przypadku przedłużającego się omdlenia: powiadomienie służb ratowniczych, stabilna pozycja boczna; w przypadku zatrzymania oddechu: resuscytacja.
• Przyczyny: Krótkotrwały brak tlenu w mózgu, np. z powodu nadmiernej reakcji nerwowej, szybkiego wstawania z pozycji leżącej, wysokiego ciśnienia w jamie brzusznej (kichanie, silne parcie na stolec itp.), żylaki, cukrzyca, arytmia serca, leki.
• Kiedy należy zgłosić się do lekarza? Omdlenia są zazwyczaj niegroźne, ale zawsze powinny być skonsultowane z lekarzem. Być może kryje się za tym jakaś choroba, którą należy leczyć.
• Zapobieganie: Unikanie długotrwałego stania, dusznych pomieszczeń, stresu, silnego parcia przy wypróżnianiu się, podnoszenia ciężarów i energicznego wydmuchiwania nosa. Pończochy uciskowe, regularne uprawianie sportów wytrzymałościowych i picie wystarczającej ilości płynów również mogą pomóc w zapobieganiu omdleniom. Przy pierwszych oznakach omdlenia należy położyć się i unieść nogi!

Co to jest omdlenie?

Omdlenie to nagłe, krótkotrwałe zasłabnięcie. Występuje ono dość często i w większości przypadków jest nieszkodliwe.

Przyczyną omdlenia jest nagłe zmniejszenie dopływu krwi do mózgu – zapaść krążeniowa. Mózg reaguje bardzo wrażliwie, gdy otrzymuje zbyt mało krwi, a tym samym zbyt mało tlenu: poszkodowany szybko traci przytomność. Gdy człowiek leży poziomo, do mózgu dopływa więcej krwi. Dlatego po omdleniu zazwyczaj szybko ponownie odzyskuje się pełną sprawność.

Inne formy utraty przytomności

Poza zwykłymi omdleniami istnieją również inne formy nagłej utraty przytomności.

• Omdlenia psychogenne: Jeśli ktoś mdleje z powodu przeciążenia psychicznego, lekarze mówią o omdleniu psychogennym.

Niektórzy ludzie tłumią ekstremalne doświadczenia psychiczne, które następnie wybuchają ponownie na poziomie fizycznym (jest to tzw. zaburzenie konwersyjne). Osoby dotknięte tym problemem mogą wówczas zapaść w stan nieprzytomności, który – w przeciwieństwie do prawdziwego omdlenia – trwa zazwyczaj kilka minut. Niekiedy towarzyszą mu ruchy konwulsyjne.

W przypadku omdleń osoby omdlewające zazwyczaj przewracają się z otwartymi oczami. Przypadki omdlenia psychogennego zazwyczaj występują z zamkniętymi oczami.

• Udar mózgu i inne naczyniowe zaburzenia krążenia: W klasycznym udarze mózg również otrzymuje zbyt mało tlenu. Przyczyną jest zablokowane lub pęknięte naczynie w mózgu. Poszkodowany traci przytomność. Tego rodzaju zapaść trwa dłużej niż omdlenie i często pozostawia trwałe uszkodzenia w mózgu.
• Zaburzenia poziomu cukru we krwi u cukrzyków: Osoby chore na cukrzycę mogą, w przypadku ciężkiej hipoglikemii, stracić przytomność (kryzys hipoglikemiczny). Jeśli poziom cukru jest bardzo wysoki, istnieje ryzyko wystąpienia śpiączki cukrzycowej. W obu przypadkach osoby poszkodowane potrzebują szybkiej pomocy medycznej!
• Omdlenia w padaczce: Niektóre postacie padaczki objawiają się również stosunkowo krótkimi omdleniami. Osoba dotknięta chorobą przez kilka sekund nie reaguje na bodźce z otoczenia. Jej wzrok jest często nieruchomy, a gałki oczne skręcone.

W przeciwieństwie do omdleń te stany „nieobecności” nie mają nic wspólnego z zapaścią krążeniową, lecz mają swoje źródło w komórkach nerwowych (neuronach) mózgu.

Omdlenia: pierwsza pomoc

Ktoś, kto jest bliski omdlenia, zazwyczaj nie ma już czasu, aby samemu sobie pomóc. Dlatego tym ważniejsze jest, aby osoby znajdujące się w pobliżu zareagowały prawidłowo i udzieliły pierwszej pomocy. Jeśli więc widzisz, że ktoś mdleje, podejmij następujące działania:

• Porozmawiaj z tą osobą i delikatnie potrząśnij jej ramieniem.
• Jeśli omdlenie nie ustępuje, należy położyć osobę na plecach i unieść jej nogi. W wielu przypadkach chory szybko odzyskuje przytomność, ponieważ gdy człowiek leży, dopływ krwi do jego mózgu jest lepszy.
• Jeśli podejrzewasz, że przyczyną omdlenia może być zawał serca, wyprostuj lekko górną część ciała pacjenta w pozycji leżącej. W takim przypadku należy natychmiast wezwać służby ratownicze.
• Po przebudzeniu należy uspokoić pacjenta, który zazwyczaj jest zdezorientowany i roztrzęsiony, i porozmawiać z nim.
• Jeśli pacjent nie odzyska natychmiast przytomności, należy wezwać pogotowie ratunkowe.
• Pozostań przy pacjencie i nie spuszczaj go z oka.
• Należy regularnie sprawdzać, czy pacjent nadal oddycha. Przyłóż ucho do ust i nosa pacjenta i posłuchaj odgłosów oddychania. Jeśli pacjent nadal oddycha, ułóż go w pozycji bocznej. Zapobiegnie to zakrztuszeniu się językiem lub wymiocinami.
• Przykryj pacjenta, aby zapobiec hipotermii.
• Jeśli nie można stwierdzić oddychania, należy natychmiast rozpocząć resuscytację.

Niebezpieczne w przypadku utraty przytomności jest to, że naturalne odruchy ochronne organizmu przestają działać. Dotyczy to również odruchu połykania lub kaszlu. Wymiociny lub krew w jamie ustnej mogą więc łatwo przedostać się do dróg oddechowych. Dodatkowo mięśnie stają się luźne – w pozycji leżącej na wznak język może opadać do tyłu i zamknąć drogi oddechowe. Oba te zjawiska można wyeliminować dzięki ułożeniu pacjenta w stabilnej pozycji bocznej.

Omdlenia: jak można im zapobiegać?

Aby zapobiec omdleniom, można wiele zrobić samemu. Zwłaszcza jeśli często mdlejesz, powinieneś wziąć sobie do serca poniższe wskazówki:

• Staraj się unikać czynników wyzwalających omdlenia. Należą do nich: długotrwałe stanie, przebywanie w ciepłych i dusznych pomieszczeniach przez dłuższy czas, stres, ale także alkohol.
• Nie należy zbyt mocno wydmuchiwać nosa ani przeć podczas wypróżniania. Unikaj również podnoszenia dużych ciężarów przy pomocy szarpnięcia.
• Regularne uprawianie sportów wytrzymałościowych i spożywanie wystarczającej ilości płynów pomoże ustabilizować krążenie. Może to zapobiec omdleniom.
• Kąpiele metodą Kneippa dodatkowo pobudzają krążenie.
• Pończochy uciskowe wspomagają przepływ zwrotny krwi z nóg do serca. Szczególnie w przypadku czynności i zawodów wymagających długotrwałego stania, mogą one skutecznie zapobiegać omdleniom.

Rozpoznawanie zwiastunów zbliżającego się omdlenia i podejmowanie środków zaradczych

Każdy, kto już kilkakrotnie doświadczył omdlenia, może często przewidzieć następny epizod omdlenia na podstawie pewnych zwiastunów. Te znaki ostrzegawcze obejmują: ostre zawroty głowy, mdłości, nagłe pocenie się, „słabe kolana” i ciemnienie przed oczami. Dzięki kilku sposobom możesz jeszcze zapobiec utracie przytomności:

• Już jeden głęboki wdech świeżego, chłodnego powietrza może przywrócić prawidłowe krążenie.
• Szybko połóż się na plecach i unieś nogi. Często zapobiega to gromadzeniu się krwi w nogach, a tym samym omdleniom lub przynajmniej upadkowi w przypadku omdlenia.
• Wykonuj tzw. ćwiczenia izometryczne mięśni. Pomaga to w obkurczaniu się naczyń krwionośnych w mięśniach w taki sposób, że znajdująca się w nich krew jest kierowana do serca. Możesz to zrobić, krzyżując nogi, mocno je do siebie przyciskając i napinając jednocześnie mięśnie nóg, brzucha i pośladków. Innym ćwiczeniem jest zaczepienie rąk o siebie i próba ich rozciągnięcia.
• Czasami przed zbliżającym się omdleniem może uchronić łyk zimnej wody.niom lipometabolicznym – oba te czynniki są kolejnymi czynnikami ryzyka udaru mózgu. Palenie tytoniu powoduje również zwężenie naczyń krwionośnych. Wynikający z tego wzrost ciśnienia krwi sprzyja wystąpieniu udaru.
• Palenie zmniejsza również ilość tlenu, który może być transportowany przez czerwone krwinki (erytrocyty). W rezultacie tkanki i narządy, w tym mózg, otrzymują mniej tlenu. Mózg mobilizuje wtedy szpik kostny do produkcji większej ilości czerwonych krwinek, które transportują tlen. Jednak wzrost liczby erytrocytów powoduje, że krew „gęstnieje”. Utrudnia to przepływ krwi przez zwężone naczynia.
• Co więcej, palenie zwiększa skłonność krwi do tworzenia się zakrzepów – zwłaszcza dlatego, że płytki krwi stają się bardziej lepkie. Ułatwia to tworzenie się skrzepów krwi, które mogą zablokować naczynie krwionośne. Jeśli dzieje się to w mózgu, skutkuje udarem niedokrwiennym.

Omdlenia: przyczyny i możliwe choroby

Lekarze dzielą omdlenia na różne kategorie w zależności od ich przyczyn.

Układ nerwowy: omdlenia wazowagalne

Omdlenia wazowagalne (omdlenia odruchowe) są spowodowane zachwianiem czynności tzw. autonomicznego (wegetatywnego) układu nerwowego. Ta część systemu nerwowego, na którą nie można wpływać świadomie, jest podzielona na dwie sekcje: współczulną i przywspółczulną.

Omdlenie wazowagalne występuje, gdy autonomiczny układ nerwowy odruchowo reaguje zbyt gwałtownie na bodziec (taki jak wstrząs, zimno, ból). Naczynia nagle się rozszerzają (przez hamowanie współczulnego układu nerwowego), powodując „gromadzenie się” krwi w nogach, a bicie serca zwalnia lub zatrzymuje się na krótko (pośredniczy w tym nerw błędny, który należy do przywspółczulnego układu nerwowego). We wszystkich przypadkach wynik jest taki, że mózg otrzymuje zbyt mało krwi (a tym samym tlenu), przez co osoba dotknięta chorobą mdleje.

Możliwe czynniki wyzwalające omdlenia wazowagalne to:

• Nadreaktywność nerwu błędnego: ból, szok, strach, ekstremalne zimno lub ciepło, stres psychiczny, długotrwałe stanie, a nawet hałas mogą wywołać nadmierną reakcję nerwu błędnego. Nerw ten reguluje między innymi bicie serca.

Do omdlenia może dojść również w przypadku silnego ucisku w jamie brzusznej lub klatce piersiowej (np. podczas defekacji lub gwałtownego wydmuchiwania nosa). W takich przypadkach omdlenia są niegroźne i zwykle występują sporadycznie. Jednakże u niektórych osób autonomiczny układ nerwowy wydaje się szczególnie wrażliwy. Wtedy częściej może dojść do niewielkiej zapaści krążeniowej.

• Zaburzenia autonomicznego układu nerwowego: Omdlenia wazowagalne mogą być również spowodowane pierwotnym zaburzeniem autonomicznego układu nerwowego. Lekarze mówią wtedy o neuropatii autonomicznej. Zaburzenia te mogą objawiać się różnymi symptomami, w tym omdleniami. Ich leczenie zależy wtedy od konkretnej przyczyny.
• Zespół zatoki tętnicy szyjnej: U osób z zespołem zatoki szyjnej tętnica szyjna jest nadwrażliwa na ciśnienie.

Tętnica szyjna jest wyposażona w receptory, które informują mózg, gdy ciśnienie krwi jest zbyt wysokie. Mózg zapewnia wtedy, poprzez autonomiczny układ nerwowy, że naczynia krwionośne rozszerzają się, a bicie serca zwalnia, w związku z czym ciśnienie krwi spada.

U osób z zespołem zatoki tętnicy szyjnej receptory te reagują nadwrażliwie. Czasami wystarczy tylko dotknąć szyi (np. podczas golenia się) lub gwałtownie obrócić głowę, aby naczynia nagle się rozszerzyły i spadło ciśnienie krwi. Może to prowadzić do omdleń, ponieważ mózg nie jest zaopatrywany w wystarczającą ilość krwi.

Ten rodzaj omdleń jest sporadyczny u młodszych osób. Z kolei u osób starszych nie jest to rzadkością.

Choroby, których objawem mogą być omdlenia:

• arytmia serca,
• udar mózgu,
• obrzęk limfatyczny,
• zwężenie tętnicy szyjnej,
• zespół podobojczykowo-strzałkowy,
• zapalenie wsierdzia,
• zwężenie zastawki aortalnej,
• kardiomiopatia,
• niskie ciśnienie krwi,
• choroba zastawkowa serca.

Krążenie: omdlenia ortostatyczne

Omdlenie ortostatyczne może wystąpić, gdy ktoś szybko wstaje z pozycji leżącej. Kiedy tak się dzieje, krew, która została równomiernie rozprowadzona po ciele podczas leżenia, pod wpływem siły grawitacji opada do dolnej połowy ciała. Mózg otrzymuje wtedy, przez krótki czas, zbyt mało krwi, co wywołuje omdlenie.

Zwykle szybkie wstawanie z pozycji leżącej nie powoduje żadnych problemów. Omdlenia ortostatyczne występują tylko wtedy, gdy zaburzona jest funkcja tzw. współczulnego układu nerwowego. W autonomicznym układzie nerwowym ten ważny element układu nerwowego funkcjonuje jako odpowiednik przywspółczulnego układu nerwowego. Podczas gdy nerw błędny (jako część przywspółczulnego układu nerwowego) rozszerza naczynia, nerwy współczulnego układu nerwowego mogą zwężać naczynia i w ten sposób ograniczać przepływ krwi.

Przy szybkim wstawaniu z pozycji leżącej współczulny układ nerwowy w normalnych warunkach zapobiega opadaniu krwi do nóg, odruchowo wywołując zwężenie naczyń. W omdleniach ortostatycznych mechanizm ten nie działa jednak w sposób prawidłowy i niezawodny.

Niektóre czynniki mogą sprzyjać omdleniom ortostatycznym:

• Zbyt mała ilość wypijanych płynów: Jeśli na przykład objętość krwi krążącej w organizmie jest zmniejszona z powodu znacznego niedoboru płynów, opadanie krwi do dolnej połowy ciała staje się bardziej zauważalne podczas wstawania. Ryzyko omdleń jest wtedy większe.
• Żylaki: Żylaki (łac: varix) są nieprawidłowo rozszerzonymi żyłami na powierzchni skóry. Kiedy występują na nogach, czasami działają jako dodatkowy zbiornik płynów. W wyniku tego, gdy ludzie wstają z pozycji leżącej, w nogach gromadzi się większa ilość krwi. Może to wywołać omdlenia ortostatyczne.
• Uszkodzenie nerwów w cukrzycy: Wysoki poziom cukru we krwi w cukrzycy może z czasem uszkadzać nerwy. Taka sytuacja, zwana polineuropatią cukrzycową, może również wpływać na autonomiczny układ nerwowy. U niektórych pacjentów podczas wstawania z pozycji leżącej wywołany odruchem skurcz naczyń następuje zbyt wolno, w wyniku czego może dojść do omdlenia.

Serce: omdlenia kardiogenne

Zaburzenia rytmu serca mogą wpływać na dopływ krwi i tlenu do mózgu w taki sposób, że dochodzi do omdleń. Na przykład, jeśli serce bije zbyt wolno (bradykardia) lub zbyt szybko (tachykardia), nie tłoczy ono już wystarczającej ilości krwi do krwiobiegu. W wyniku tego przez krótki czas mózg nie otrzymuje wystarczającej ilości tlenu. Możliwą konsekwencją jest zapaść krążeniowa.

Inne choroby również mogą sprzyjać omdleniom, ponieważ powodują one, że serce tłoczy zbyt małą objętość krwi do krwiobiegu. Może to mieć miejsce np. w przypadku zwężenia zastawki aortalnej (stenoza zastawki aortalnej). To samo dotyczy patologicznego pogrubienia mięśnia sercowego (kardiomiopatia przerostowa). Omdlenie może również wystąpić w przypadku ataku serca.

Mózg: omdlenia mózgowo-naczyniowe

Czwarta główna grupa omdleń opisuje tzw. zespoły podkradania.

Jednym z przykładów jest zespół podkradania tętnicy podobojczykowej. Dochodzi do niego, gdy zwężona jest tętnica podobojczykowa. W takim przypadku mięśnie ramienia, które są zaopatrywane przez tę tętnicę, nie otrzymują wystarczającej ilości krwi. Aby to skompensować, tętnica podobojczykowa łączy się z tętnicą kręgową (arteria vertebralis), która doprowadza krew do mózgu. Zasadniczo tętnica podobojczykowa „kradnie” krew z tętnicy kręgowej, a tym samym z mózgu. Mózg otrzymuje wtedy mniej krwi. Osoby dotknięte tym zjawiskiem mogą częściej popadać w stan omdlenia.

Leki

Również niektóre leki mogą wywołać omdlenie. Należą do nich m.in. leki na nadciśnienie, depresję czy zaburzenia rytmu serca. Jeśli pacjent przyjmuje te leki i często mdleje, powinien porozmawiać o tym z lekarzem. Wtedy lekarz może zalecić inny lek, który będzie miał mniejszy wpływ na krążenie krwi.

Omdlenia: leczenie

Omdlenia są jednym z najczęstszych powodów, dla których ludzie zgłaszają się na pogotowie. Nic dziwnego – nagła utrata przytomności może być niezwykle niepokojąca.

Badanie w szpitalu jest uzasadnione i zalecane. Tam można wyjaśnić, czy omdlenie ma jakąś poważną przyczynę, którą należy leczyć.

Omdlenia: co robi lekarz?

Leczenie, jakie zastosuje lekarz, zależy od przyczyny występowania omdleń. Przyczyny krótkotrwałej utraty przytomności powinny być wyjaśnione przez lekarza lub na izbie przyjęć.

W większości przypadków już wywiad z pacjentem (anamneza) pomaga lekarzowi w ustaleniu możliwych przyczyn.

W przypadku podejrzenia arytmii serca sprawdza się i monitoruje przez pewien czas czynność serca pacjenta (EKG). Jeśli podejrzenie się potwierdzi, lekarz, jeśli to konieczne, zaproponuje odpowiednie leczenie (np. lekami).

W przypadku zaburzeń krążenia (omdlenia ortostatyczne) u zdrowych osób nie jest zazwyczaj konieczne żadne specyficzne leczenie. Jeśli omdlenia występują częściej, lekarz może przepisać leki przeciw omdleniom.

Omdlenia: kiedy są niebezpieczne?

Nawet jeśli omdlenie jest zazwyczaj niegroźne, to mdlejąc, człowiek może upaść niebezpiecznie lub spowodować wypadek (np. w przypadku omdlenia podczas jazdy na rowerze lub prowadzenia samochodu).

Omdlenia kardiogenne są prawdopodobnie najbardziej niebezpiecznym wariantem. Problemy z sercem mogą być potencjalnie zagrażające życiu. Dzieje się tak zwłaszcza wtedy, gdy nie są one w porę wykryte i leczone.

Jeśli omdlenie występuje wraz z bólem lub uczuciem ucisku w klatce piersiowej, należy wezwać lekarza pogotowia. Możliwy jest atak serca.

Jeśli omdleniom towarzyszy blada, zimna, spocona skóra i sine usta, również należy udać się na pogotowie. Objawy mogą wskazywać na szok i poważne niedotlenienie.

Pytania i odpowiedzi

Czy omdlenia zagrażają życiu?

W większości przypadków omdlenia nie są oznaką problemu zagrażającego życiu, chociaż u niektórych osób z omdleniami występuje poważna choroba podstawowa. U młodzieży i dzieci większość przypadków omdleń nie jest związana z poważnymi problemami medycznymi.

Czy omdlenia można wyleczyć?

Nie istnieje standardowe leczenie, które mogłoby wyleczyć wszystkie przyczyny i rodzaje omdleń wazowagalnych. Leczenie jest zindywidualizowane w zależności od przyczyny nawracających objawów. Niektóre badania kliniczne dotyczące omdleń wazowagalnych przyniosły rozczarowujące wyniki. Jeśli częste omdlenia wpływają na jakość Twojego życia, porozmawiaj z lekarzem.

Czy można prowadzić samochód, mając częste omdlenia?

Z pewnymi wyjątkami, po wystąpieniu omdlenia zaleca się co najmniej 6-miesięczną abstynencję od prowadzenia pojazdów, przy czym wznowienie jazdy jest dozwolone, jeśli nie wystąpią kolejne epizody.

Jakie są możliwe powikłania omdleń?

Nawracające omdlenia mają poważny, negatywny wpływ na jakość życia. Zachorowalność jest szczególnie wysoka u osób starszych i obejmuje utratę pewności siebie, ograniczenie mobilności, depresję, strach przed upadkiem, złamania i późniejszą hospitalizację.

Jak rozpoznaje się omdlenia kardiogenne?

Diagnozowanie omdleń wazowagalnych często rozpoczyna się od badania fizykalnego. Podczas badania fizykalnego lekarz osłucha serce i zmierzy ciśnienie krwi. Może również masować główne tętnice w szyi, aby sprawdzić, czy to powoduje uczucie omdlenia.

Co się dzieje z człowiekiem tuż przed zemdleniem?

Na początku dochodzi do wzrostu tętna i ciśnienia krwi, a następnie do spadku ciśnienia krwi i tętna w samym momencie omdlenia. Przed omdleniem ludzie często odczuwają mdłości (uważa się, że jest to spowodowane niedostatecznym ukrwieniem tylnej części mózgu) i mogą wymiotować.

Jak nazywa się strach przed omdleniem?

Nazywa się to emetofobią i według niektórych szacunków jest piątą co do częstości występowania fobią specyficzną.

Czy wysokie ciśnienie tętnicze może powodować omdlenia?

Omdlenie spowodowane nadciśnieniem płucnym może wystąpić w każdej chwili, ale często zdarza się podczas wysiłku fizycznego. Jest ono spowodowane zwiększonym ciśnieniem krwi w naczyniach krwionośnych, które dostarczają krew do płuc.

Źródła

• Peeters, SY; Hoek, AE; Mollink, SM; Huff, JS (April 2014). „Syncope: risk stratification and clinical decision making”. Emergency Medicine Practice. 16.
• Ruwald, MH „Epidemiological studies on syncope – a register based approach”. Danish Medical Journal. 60.
• Chen-Scarabelli C, Scarabelli TM: Neurocardiogenic syncope. BMJ 2004.

Przeczytaj także o:

Tachykardia (częstoskurcz, kołatanie serca)

Krew w kale