Tężec

Tężec jest niebezpieczną bakteryjną chorobą infekcyjną. Do zakażenia dochodzi poprzez zakażone rany. Nawet najmniejsze urazy mogą być wystarczające do rozwoju tężca. Toksyny bakterii powodują bolesne i długotrwałe skurcze mięśni. Nieleczony tężec jest śmiertelny. Nawet przy intensywnej opiece medycznej wielu pacjentów umiera. Dlatego też bardzo ważne są szczepienia przeciwko tężcowi.

Jak TELEMEDI może pomóc Ci w przypadku tężca? 

Jeśli po urazie lub skaleczeniu występują skurcze mięśni, powinieneś koniecznie skontaktować się z lekarzem, który może rozpoznać ewentualne zakażenie tężcem. Rozpoznanie stawiane jest na podstawie typowych objawów klinicznych. Wygodnym i szybkim sposobem na zasięgnięcie opinii lekarskiej jest wideokonsultacja ze specjalistą TELEMEDI, który upewni się co do diagnozy, wystawi receptę na odpowiednie lekarstwa oraz ewentualnie wystawi choremu zwolnienie lekarskie.

Podstawowe informacje

• Opis: infekcja bakteryjna, toksyny bakteryjne powodują silne skurcze mięśni, nieleczona ma przebieg śmiertelny z powodu porażenia układu oddechowego.
• Symptomy: szczękościsk, dysfagia, porażenie krtani, drażliwość, niepokój, ekstremalne skurcze mięśni tułowia, przeciążenie mięśni grzbietu aż do złamania kręgów, porażenie oddechowe.
• Przyczyny: zakażenie bakterią Clostridium tetani nawet przez najmniejsze zranienia, przetrwalniki znajdują się w glebie lub odchodach zwierzęcych, bakteria namnaża się tam, gdzie brakuje tlenu (dlatego powierzchowne rany są mniej niebezpieczne niż głębsze zranienia).
• Rozpoznanie: typowe objawy po zranieniu, wykrywanie bakterii w surowicy.
• Leczenie: wycięcie brzegów rany, podanie przeciwciał, intensywna opieka medyczna z podawaniem tlenu, w razie potrzeby respiracja.
• Rokowanie: przy braku leczenia prawie zawsze śmiertelne, przy intensywnym leczeniu śmiertelność sięga 20 procent.

Tężec: opis

Tężec jest wywoływany przez zakażenie bakterią Clostridium tetani. Zarodniki bakterii znajdują się w odchodach zwierząt, zwłaszcza koni, a głównie w glebie. Przetrwalniki są bardzo odporne i mogą przetrwać przez długi czas bez żywiciela. Namnażają się one tylko w środowisku beztlenowym, tzn. przy braku tlenu.

Dostają się one do organizmu człowieka nawet przez niewielkie zranienia. Ich toksyny wędrują następnie do mózgu i rdzenia kręgowego. Często wystarczy małe skaleczenie lub drzazga w skórze, aby doszło do zakażenia. W przypadku tężca nie jest możliwe przenoszenie choroby z człowieka na człowieka, dlatego osoby chore nie są zaraźliwe.

Tężec: co dzieje się w organizmie podczas infekcji?

Bakterie Clostridium tetani wytwarzają dwie toksyny:

• Jedna z nich, tetanolizyna, niszczy czerwone krwinki i może również powodować uszkodzenia serca.
• Drugą toksyną produkowaną przez bakterie jest tetanospasmina. Przemieszcza się ona wzdłuż nerwów i ostatecznie dociera do centralnego układu nerwowego. Toksyna ta hamuje impulsy nerwowe, które normalnie zapobiegają nadmiernym skurczom mięśni. Jeśli ta hamująca regulacja zawiedzie, nerwy są silnie nadpobudliwe. Skutkiem tego są silne, długotrwałe, bolesne skurcze mięśni, które są typowe dla tężca.

Tężec: okres inkubacji

Czas pomiędzy zakażeniem a wystąpieniem pierwszych objawów (okres inkubacji) jest w tężcu bardzo różny. W szybkich przebiegach pierwsze objawy choroby pojawiają się już po kilku dniach, w innych przypadkach trwa to nawet do trzech tygodni. Opisywano nawet przypadki, w których objawy pojawiły się dopiero po kilku miesiącach. Jeśli okres inkubacji jest bardzo krótki, oznacza to, że wiele patogenów mogło dostać się do organizmu w tym samym czasie. Choroba ma wtedy szczególnie ciężki przebieg.

Tężec: objawy

Tężec objawia się głównie silnymi, uporczywymi skurczami mięśni. W zasadzie mogą one dotyczyć każdej części ciała. Typowe jest, że bodźce akustyczne, wzrokowe oraz dotykowe mogą wywoływać skurcze.

Szczękościsk i grymasy („uśmiech sardoniczny”)

Typowym objawem uogólnionego tężca jest szczękościsk. Język i mięśnie szczęki napinają się, co powoduje grymas: ciągłe „uśmiechanie się” i uniesione brwi, znane również jako „uśmiech sardoniczny”. Pacjenci nie są również w stanie szeroko otworzyć ust.

Dysfagia i porażenie krtani

Jeśli mięśnie gardła i krtani są uszkodzone, pacjent ma trudności z połykaniem. W skrajnych przypadkach pacjenci nie mogą ani mówić, ani krzyczeć.

Łukowate wygięcie ciała 

Do tego dochodzą silne skurcze w mięśniach pleców i brzucha. Osoby dotknięte tym schorzeniem wyginają plecy w łuk. W skrajnych przypadkach powstają takie siły, że dochodzi nawet do złamania kręgów.

Inne objawy spazmów tężcowych to:

• ból i sztywność mięśni, szczególnie w obrębie szyi i twarzy,
• wzrost ciśnienia krwi,
• pocenie się,
• niespokojność, drażliwość,
• palpitacje (tachykardia),
• skurcze w kończynach,
• problemy z oddychaniem,
• dzieci cierpiące na tężec noworodkowy wykazują również wyraźne osłabienie zdolności do picia,
• ogólne objawy choroby, takie jak ból głowy, gorączka, dreszcze. Mogą one wystąpić w okresie poprzedzającym drgawki, ale często się nie pojawiają.

Nieleczony przebieg tężca jest dramatyczny. Pacjenci w końcu umierają z powodu paraliżu mięśni oddechowych. Pozostają w pełni świadomi aż do śmierci, co sprawia, że ich cierpienia są szczególnie dotkliwe.

Różne przebiegi tężca

Lekarze rozróżniają cztery formy tężca:

• Forma uogólniona: ta forma ma klasyczny przebieg choroby z ciężkimi skurczami mięśni w całym ciele.
• Forma miejscowa: w tym przypadku objawy (takie jak sztywność mięśni) są zwykle ograniczone do kończyny, w której znajduje się miejsce wniknięcia patogenu. Dzieje się tak częściej, gdy istnieje jeszcze częściowa ochrona poszczepienna.
• Tężec mózgowy: w tej szczególnej formie zakażona rana znajduje się na głowie. Ponieważ drogi nerwowe do mózgu są tutaj krótkie, okres inkubacji jest również krótki.
• Tężec noworodkowy: tężec noworodkowy występuje tylko u noworodków. Chorują dzieci nieszczepionych matek. Do zakażenia dochodzi często z powodu niedostatecznej higieny przed lub po porodzie, przy czym patogeny dostają się najczęściej przez pępek. Ta forma tężca jest najbardziej rozpowszechniona na świecie i występuje głównie w krajach o niskim standardzie higieny i słabej opiece medycznej.

Tężec: przyczyny i czynniki ryzyka

Bakteria Clostridium tetani rozmnaża się tylko w warunkach beztlenowych, tzn. tylko tam, gdzie nie dociera tlen.

Rana powierzchowna o nieco większej powierzchni jest lepiej wentylowana niż głębsze skaleczenie lub przebicie ostrym przedmiotem. Taka rana jest więc mniej niebezpieczna. Z drugiej strony pozornie niegroźny uraz, który wystąpi na przykład podczas prac ogrodowych, może być idealnym punktem wniknięcia patogenu tężca.

Ponadto patogen czuje się bardzo dobrze w już martwej tkance, ponieważ tutaj również panuje środowisko beztlenowe. Taka martwa (martwicza) tkanka występuje częściej w większych ranach, zwłaszcza jeśli nie są one odpowiednio leczone za pomocą zabiegów chirurgicznych.

Czynnik ryzyka: choroby skóry

Zakażeniu tężcem mogą sprzyjać również choroby skóry, takie jak egzema.

Czynnik ryzyka związany z wiekiem

Osoby starsze są bardziej narażone na zachorowanie na tężec. Przeciwciała, które ich organizm wytworzył po szczepieniu, często ulegają szybszemu zanikowi niż u osób młodszych. Dlatego potrzebują one szczepień przypominających w krótszych odstępach czasu. Jeśli tak się nie dzieje, są one gorzej chronione.

Osoby starsze często mają gorsze krążenie krwi, na przykład z powodu chorób naczyń krwionośnych lub cukrzycy. W przypadku urazu ukrwienie rany jest gorsze, a tym samym jest ona gorzej zaopatrzona w tlen. W związku z tym bakterie beztlenowe łatwiej się w niej namnażają.

Tężec: badania i diagnostyka

Lekarz stawia diagnozę tężca na podstawie typowych objawów klinicznych: jeśli w wyniku zranienia dochodzi do sztywności mięśni lub skurczów, diagnoza tężca jest zazwyczaj jednoznaczna. W celu dalszej diagnostyki dostępne są testy, za pomocą których można wykryć toksynę bakterii tężca w materiale z rany lub w surowicy krwi (testy neutralizacji). Nie zawsze są one jednak rozstrzygające.

Tężec: leczenie

W leczeniu tężca obowiązują trzy podstawowe zasady:

• identyfikacja miejsca wniknięcia bakterii i usunięcie brzegów rany (debridement rany),
• neutralizacja toksyny tężcowej i uodparnianie,
• środki pomocnicze przeciwko objawom.

Rana jest niezwłocznie ostrożnie wycinana. Jest to szczególnie ważne w przypadku głębokich ran. Niektóre antybiotyki, zwłaszcza metronidazol, są skuteczne w zwalczaniu patogenu tężca, ale nie zastąpią dokładnego oczyszczenia rany. Ponadto antybiotyki nie mogą zneutralizować toksyn, które już zostały wyprodukowane. Toksyny działają w organizmie przez okres do dwunastu tygodni. Tyle też czasu potrzeba, aby objawy tężca całkowicie ustąpiły. Pewna poprawa następuje zazwyczaj po czterech do ośmiu tygodniach.

Wstrzykiwanie przeciwciał

Aby zneutralizować krążącą w krwi toksynę tężcową, w mięśnie pośladków i w brzegi rany wstrzykuje się przeciwciała (immunoglobuliny) skierowane przeciwko toksynie tężcowej.

Utrzymywanie drożności dróg oddechowych

Ponieważ w tężcu dochodzi do skurczu mięśni twarzy i krtani, drogi oddechowe muszą być utrzymywane w stanie otwartym. Pacjent otrzymuje tlen przez rurkę nosową. Często konieczne jest również sztuczne oddychanie przy pomocy respiratora. Skurcze mięśni leczy się specjalnymi lekami, środkami zwiotczającymi mięśnie.

Ciemność i spokój

Czasami pomocne jest przeniesienie pacjenta do zaciemnionego i wyciszonego pomieszczenia. W ten sposób izoluje się go od bodźców zewnętrznych, które mogłyby wywołać kolejne drgawki.

Tężec – szczepienie

Bardzo skutecznym sposobem, który zapobiega występowania tężca, są szczepienia ochronne. Szczepienia przeciwtężcowe są w Polsce wykonywane powszechnie od lat 60. Obecnie szczepienia przeciwtężcowe należą do grupy szczepień obowiązkowych i są bezpłatne. Szczepienia przeciw tężcowi wykonuje się u dzieci i młodzieży do 19 roku życia. Stosowane w tych szczepieniach szczepionki chronią nie tylko przed tężcem, ale również przed błonicą i krztuścem. Wskazane jest, aby dorośli przyjmować dawki przypominające co 10 lat.

Tężec: przebieg choroby i rokowanie

Tężca pod żadnym pozorem nie wolno lekceważyć. Objawy tężca wiążą się nie tylko z dużym bólem u osób nim dotkniętych, ale także, jeśli nie są leczone, prowadzą do śmierci.

Ponieważ jednak intensywna terapia medyczna jest zazwyczaj rozpoczynana odpowiednio wcześnie, można temu zapobiec. Po około czterech tygodniach objawy stopniowo ustępują, a po kolejnych czterech tygodniach zanikają całkowicie. Niekiedy pozostają uszkodzenia wtórne, które wymagają dalszego leczenia.

Tężec nie wytwarza odporności, co oznacza, że dana osoba może ponownie zachorować na tę samą infekcję. Dlatego ważne jest pełne uodpornienie (= szczepienie) i regularne szczepienia przypominające przeciwko tężcowi.

Pytania i odpowiedzi

Czy można zarazić się tężcem od małego zadrapania?

Tężcem można się zarazić przez skaleczenie lub inne zranienie. Bakterie tężca są powszechne w glebie, kurzu i oborniku. Bakterie tężca mogą zainfekować człowieka nawet przez bardzo małe zadrapanie. Bardziej prawdopodobne jest jednak, że zarażenie się tężcem nastąpi przez głębokie ukłucia spowodowane ranami powstałymi od gwoździ lub noży.

Jakie są objawy alarmowe tężca?

Objawy tężca obejmują:

• szczękościsk,
• nagłe, mimowolne zaciśnięcie mięśni (skurcze mięśni) – często w żołądku,
• bolesna sztywność mięśni na całym ciele,
• problemy z przełykaniem,
• drgawki lub odrętwienia,
• ból głowy,
• gorączka i pocenie się,
• zmiany w ciśnieniu krwi i szybkie bicie serca.

Czy rdza wywołuje tężec?

Rdza nie powoduje tężca, ale już nadepnięcie na gwóźdź może go wywołać, jeśli nie jesteś uodporniony. W rzeczywistości każde uszkodzenie skóry, nawet oparzenia i pęcherze, umożliwia bakteriom wywołującym tężec przedostanie się do wnętrza organizmu. Tężec nie jest dziś tak powszechny jak kiedyś. Mimo to pacjenci z tężcem mają tylko około 80% szans na wyzdrowienie.

Jak szybko rozwija się tężec?

Okres inkubacji – czas od ekspozycji do zachorowania – wynosi zazwyczaj od 3 do 21 dni (średnio 10 dni). Może on jednak wynosić od jednego dnia do nawet kilku miesięcy, w zależności od rodzaju rany. Większość przypadków występuje w ciągu 14 dni.

Co trzeba zrobić, jeśli wydaje mi się, że mam tężec?

W przypadku wystąpienia tężca należy natychmiast udać się do lekarza. Leczenie obejmuje opatrzenie ran, podawanie antybiotyków i wstrzykiwanie antytoksyny tężcowej. Można podać leki, takie jak chlorpromazyna lub diazepam, aby lepiej kontrolować skurcze mięśni, lub krótko działające barbiturany w celu uspokojenia pacjenta.

Czy rana, która może powodować tężec, wygląda na zainfekowaną?

Ważne jest, aby pamiętać, że zakażenie tężcem nie będzie widoczne jako zakażenie wokół rany. Tężec nie wywołuje reakcji zapalnej, więc łatwo dać się zwieść myśleniu, że rana jest czysta, a więc bezpieczna. Czasami tężec ogranicza się tylko do obszaru ciała, w którym pojawiło się zranienie.

Czy oczyszczenie rany zapobiegnie tężcowi?

Oczyszczenie rany nie zabezpiecza w pełni przed zakażeniem, ale może w tym pomóc. Ranę można przemywać czystą wodą, a do oczyszczenia okolic rany można użyć mydła. Należy starać się usunąć z rany wszelkie widoczne zabrudzenia i cząstki stałe – nie tylko w celu zapobieżenia tężcowi, ale również w celu zapobieżenia innym infekcjom bakteryjnym rany.

Źródła

• Andrzej Szczeklik, Piotr Gajewski: Interna Szczeklika 2017. Kraków: Wydawnictwo Medycyna Praktyczna, 2017.
• Choroby zakaźne i pasożytnicze. Zdzisław Dziubek (red.). Wyd. III uaktualnione. Warszawa: Wydawnictwo Lekarskie PZWL, 2003.
• Yoshitaka Tomoda i inni, Tetanus without apparent history of trauma, „Journal of General and Family Medicine”, 19.

Przeczytaj także o:

Tachykardia (częstoskurcz, kołatanie serca)

Choroby skóry

Zwolnienie lekarskie wstecz