Kamienie nerkowe
Kamienie nerkowe są skrystalizowanymi składnikami moczu, które mogą tworzyć się w nerkach, miedniczce nerkowej i drogach moczowych. Dopiero gdy kamienie nerkowe przedostaną się do moczowodu, powodują ból – silne skurcze w bokach, którym towarzyszą mdłości i wymioty (kolka nerkowa). Prawie dwa razy więcej mężczyzn niż kobiet choruje na kamicę nerkową. Przyczyną jest nadmierne wysycenie moczu substancjami kamieniotwórczymi.
Jak TELEMEDICO może pomóc Ci w przypadku kamieni nerkowych?
W wielu przypadkach kamienie nerkowe nie powodują żadnych lub prawie żadnych objawów. Często są one niezauważane, a organizm po prostu wypłukuje je wraz z moczem. Jeśli występują objawy kolki nerkowej, takie jak silny ból w dole brzucha, nudności i wymioty, zawsze należy szybko zgłosić się do lekarza, aby zapobiec powikłaniom związanym z kamicą nerkową. W czasie wideokonsultacji lekarz specjalista TELEMEDICO szybko postawi diagnozę, ustali kolejne etapy terapii oraz wypisze recepty i zwolnienie lekarskie.
Podstawowe informacje
- Kamienie nerkowe to złogi minerałów, które tworzą się ze składników moczu. Mogą one powstawać w kanalikach nerkowych, w miedniczkach nerkowych i w drogach moczowych. Niektóre są tak małe jak ziarenka ryżu, inne mogą wypełnić całą miedniczkę nerkową.
- Kamienie nerkowe są uważane za chorobę dobrobytu: dieta wysokobiałkowa, przejadanie się, otyłość i brak ruchu sprzyjają tworzeniu się kamieni nerkowych.
Skład kamieni nerkowych
W zależności od ich składu lekarze rozróżniają różne rodzaje kamieni nerkowych:
- Kamienie wapniowe: Stanowią one 70 do 80 procent wszystkich kamieni nerkowych. Zdecydowanie najczęstsze są kamienie szczawianu wapnia, a następnie kamienie fosforanu wapnia.
- Kamienie moczanowe: Stanowią około 15 procent wszystkich kamieni nerkowych.
- Kamienie magnezowo-amonowo-fosforanowe: Stanowią one około 10 procent. Inne nazwy to kamienie struwitowe lub kamienie infekcyjne.
- Kamienie cystynowe i ksantynowe: Stanowią one tylko około dwóch procent wszystkich kamieni nerkowych.
Kamienie nerkowe: częstość występowania
Kamica nerkowa jest zdecydowanie najczęstszą chorobą nerek: dotyczy około pięciu procent dorosłych. Najczęściej kamienie nerkowe pojawiają się między 30 a 60 rokiem życia i około dwóch razy częściej u mężczyzn niż u kobiet.
Kamienie nerkowe: objawy
Kamienie nerkowe nie zawsze mają objawy: kamienie nerkowe, które zalegają spokojnie w nerkach, zazwyczaj nie powodują żadnych symptomów. Często są one wykrywane dopiero przypadkowo podczas badania ultrasonograficznego lub rentgenowskiego.
Objawy kamieni nerkowych: od łagodnych do ciężkich
Ból może się pojawić, gdy kamienie nerkowe przechodzą z nerek do moczowodów i powoli się tam przemieszczają. Kamienie te, zwane kamieniami moczowodowymi, mogą powodować różny stopień dyskomfortu w zależności od ich wielkości.
Żwirek nerkowy i bardzo małe kamienie wypływają wraz z moczem – osoba dotknięta tym schorzeniem odczuwa co najwyżej niewielki kłujący ból przy oddawaniu moczu. Większe kamienie nerkowe są bardziej problematyczne. Objawy takie jak silny, kolkowy ból, który w ciągu 15 do 30 minut wzrasta prawie do granic wytrzymałości i w zależności od umiejscowienia kamienia może promieniować do innych części ciała, towarzyszą wydalaniu tego rodzaju kamieni. Lekarze mówią wtedy o kolce nerkowej (kolce moczowodowej). Jest to jeden z najintensywniej odczuwanych rodzajów bólu u ludzi i jest spowodowany podrażnieniem i nadmiernym rozciągnięciem moczowodu przez przechodzący kamień nerkowy.
Objawy, które mogą wskazywać na kolkę nerkową, to:
- nagły, ostry, kłujący, skurczowy, falujący ból, który w zależności od umiejscowienia kamienia nerkowego może promieniować do pleców, boku podbrzusza, pachwiny lub okolic narządów płciowych (wargi sromowe, jądra),
- nudności, mdłości i wymioty,
- brak możliwości wydalenia stolca i wzdęć (odruchowa niedrożność jelit),
- częste oddawanie niewielkich ilości moczu (wielomocz) i parcie na mocz, którego nie można stłumić,
- często krew w moczu z powodu uszkodzenia błony śluzowej dróg moczowych spowodowanego przez przechodzące kamienie; krew jest albo widoczna gołym okiem (makrohematuria), albo tylko pod mikroskopem (mikrohematuria),
- niespokojność ruchowa,
- pocenie się, skłonność do zapaści,
- w przypadku dodatkowego zakażenia dróg moczowych: gorączka, dreszcze i ból podczas oddawania moczu.
Gdy tylko wychodzący kamień nerkowy dotrze do pęcherza moczowego, kolka nerkowa ustępuje samoistnie. Jak szybko to nastąpi, zależy od wielkości kamienia. W przypadku mniejszych kamieni nerkowych kolka nerkowa trwa czasami tylko kilka minut. Kolka nerkowa spowodowana przez kamienie nerkowe o wielkości około pół centymetra zwykle kończy się po kilku godzinach. W ciężkich przypadkach, gdy kamień nerkowy utkwił w moczowodzie, wydalanie może trwać kilka dni.
Kamienie nerkowe: powikłania
Kiedy kamień nerkowy (kamień moczowodowy) całkowicie blokuje moczowód, mocz produkowany w dotkniętej nim nerce nie może już odpłynąć. Lekarze nazywają to zatorem układu moczowego. Mocz gromadzi się w nerkach, a wraz z nim toksyny odfiltrowane z krwi. Z czasem toksyny te uszkadzają tkankę nerek.
Ponadto zatrzymanie moczu ułatwia bakteriom przedostanie się do dróg moczowych i zakażenie ich, co prowadzi do infekcji dróg moczowych. Połączenie zatrzymania moczu i infekcji sprzyja przenoszeniu bakterii z dróg moczowych do krwiobiegu. Skutkiem tego jest urosepsa, czyli zatrucie krwi wywołane przez bakterie, które dostały się do krwiobiegu z dróg moczowo-płciowych (układu moczowego i płciowego).
Przewlekła kamica nerkowa: objawy
Duże kamienie nerkowe z trudem przechodzą do moczowodu. Mogą one pozostać w miedniczce nerkowej i rozrosnąć się w kamień nerkowy, który wypełnia całą miedniczkę nerkową. Objawy, które występują, często nie są bardzo wyraźne; często występuje tępy ucisk w okolicy nerek. Ponadto kamica nerkowa może powodować objawy zatrzymania moczu i przewlekłe zapalenie miedniczek nerkowych z obkurczeniem tkanki nerkowej (nerki obkurczone).
Kamienie nerkowe: przyczyny i czynniki ryzyka
Kamienie nerkowe tworzą się, gdy pewne substancje w moczu występują w zbyt wysokim stężeniu. Wytrącają się one w początkowo małych kryształkach, które z czasem powiększają się i łączą – najpierw tworzy się żwirek nerkowy, a następnie kamienie nerkowe.
Przyczynami nadmiernego wysycenia moczu substancjami kamieniotwórczymi są:
- zwiększone wydalanie substancji tworzących kamień (takich jak wapń, fosforan, szczawian, kwas moczowy) i zmniejszone wydalanie substancji nietworzących kamienia (magnez, cytryniany),
- zwiększone stężenie moczu spowodowane brakiem płynów i odwodnieniem (obfite pocenie się), klimatem tropikalnym lub przewlekłymi chorobami jelit,
- zaburzenia metabolizmu wapnia, np. z powodu nadczynności przytarczyc ze zwiększonym wydalaniem wapnia,
- zaburzenia metabolizmu kwasu moczowego ze zwiększonym wydalaniem kwasu moczowego, które wynikają z defektów enzymatycznych lub są promowane przez dietę zawierającą dużą ilość puryny, nadużywanie alkoholu lub rozpad tkanek nowotworowych,
- mocz o wartości pH poniżej 5,5 (w przypadku kamieni kwasu moczowego) lub powyżej 7,0 (w przypadku kamieni fosforanowych).
Czynniki ryzyka powstawania kamieni nerkowych
Istnieje kilka czynników sprzyjających powstawaniu kamieni nerkowych, w tym:
- produkty spożywcze, które pozbawiają organizm wody i powodują przesycenie moczu solami (np. szparagi, rabarbar),
- zatrzymanie moczu z powodu blizn, zwężeń lub wad rozwojowych w nerkach lub drogach moczowych,
- suplementy diety zawierające wapń i witaminę D,
- niektóre leki, takie jak acetalzolamid, sulfonamidy, triamteren, indinawir i bardzo duże dawki (powyżej 4 gramów na dobę) kwasu acetylosalicylowego (ASA),
- występowanie kamieni nerkowych u członków rodziny,
- powtarzające się infekcje dróg moczowych,
- zbyt małe spożycie płynów,
- otyłość.
Kamienie nerkowe: badania i diagnostyka
W wielu przypadkach już sama tylko historia choroby danego pacjenta sugeruje możliwość występowania kamieni nerkowych. Właściwa diagnoza jest stawiana przez lekarza przy użyciu technik obrazowania.
Popularną metodą diagnozowania kamicy nerkowej jest badanie ultrasonograficzne układu moczowo-płciowego, które często połączone jest z badaniem rentgenowskim nerek, moczowodów i pęcherza moczowego.
Innym zabiegiem diagnostycznym jest urografia wydzielnicza nerek i dróg moczowych z użyciem rentgenowskiego środka kontrastowego. Podanie środka kontrastowego nie jest możliwe u osób uczulonych na środek kontrastowy lub z istniejącym wcześniej upośledzeniem czynności nerek bez podjęcia przedtem odpowiednich działań ochronnych. Z tego powodu coraz częściej zaleca się stosowanie spiralnej tomografii komputerowej (CT), która jest nowoczesną formą tomografii komputerowej. Technika ta nie wymaga podawania środka kontrastowego i może być stosowana jako alternatywa dla urografii.
W zależności od indywidualnego przypadku w celu zdiagnozowania kamicy nerkowej mogą być konieczne dalsze badania, na przykład cystoskopia z obrazowaniem rentgenowskim dróg moczowych odprowadzających mocz z pęcherza (ureteropielografia wsteczna) lub scyntygrafia (obrazowa metoda diagnostyczna medycyny nuklearnej).
Dodatkowe badania
Jeśli podejrzewa się chorobę nerek, mocz jest badany na obecność krwi, infekcji i zmian o charakterze chemicznym. Mocz jest również pobierany co najmniej raz w ciągu 24 godzin, aby móc obliczyć dzienne wydalanie określonych substancji. Badania krwi pomagają ocenić funkcję nerek i wykryć towarzyszące infekcje oraz ewentualne choroby metaboliczne jako możliwą przyczynę kamicy nerkowej.
Osoby z kamieniami nerkowymi powinny podczas oddawania moczu używać sitka, aby wyłapywać kamienie lub ich kawałki wypływające podczas oddawania moczu. Badanie złogów minerałów w laboratorium może dostarczyć informacji na temat dokładnej przyczyny powstawania kamieni. Można wtedy konkretnie leczyć kamienie nerkowe lub specyficznie zapobiegać tworzeniu się kolejnych kamieni.
Kamienie nerkowe – leczenie
Około czterech na pięć kamieni nerkowych jest wypłukiwanych z organizmu wraz z moczem. Aktywne leczenie kamieni nerkowych nie jest więc w wielu przypadkach konieczne. Konserwatywne środki terapeutyczne mogą wspomóc usuwanie kamieni i złagodzić objawy takie jak ból. Nawet w przypadku kolki nerkowej wystarczające może być leczenie zachowawcze. W przeciwnym razie kamienie nerkowe muszą zostać usunięte przez lekarza.
Zasadniczo istnieją dwa podejścia terapeutyczne: albo czeka się, aż kamień nerkowy samoistnie wypłynie z moczem, albo podejmuje się aktywną interwencję. Przy podejmowaniu decyzji lekarz bierze pod uwagę różne czynniki, np. rodzaj i nasilenie objawów, ewentualne grożące powikłania (np. zatrucie krwi) oraz ewentualne choroby współistniejące.
Kamienie nerkowe: leczenie zachowawcze
Leczenie zachowawcze kamieni nerkowych obejmuje głównie następujące środki:
- picie dużej ilości płynów (2,5 do 3 litrów dziennie), ale unikanie kawy, czarnej herbaty, słodzonych napojów bezalkoholowych, napojów typu cola i napojów alkoholowych,
- leczenie ciepłem (butelka z gorącą wodą, poduszka grzewcza, ciepłe/gorące kąpiele, itp.),
- dużo ćwiczeń fizycznych, takich jak wchodzenie po schodach, taniec, przysiady,
- spożywanie mniejszej ilości pokarmów bogatych w puryny (podroby, niektóre rodzaje ryb, takie jak makrela), ponieważ puryny są rozkładane na kwas moczowy (kamienie kwasu moczowego!),
- ograniczenie spożycia mięsa (pięć do siedmiu porcji tygodniowo; nigdy nie należy spożywać mięsa więcej niż jeden raz dziennie),
- stosowanie diety ubogiej w sól,
- spożywanie dużej ilości warzyw i owoców,
- stosowanie normalnej diety bogatej w wapń (800 mg wapnia dziennie z mleka i produktów mlecznych),
- zmniejszenie nadwagi,
- stosowanie leków przeciwskurczowych i przeciwbólowych w kolce nerkowej.
Jeśli ból związany z kolką nerkową jest silny, a nerki funkcjonują normalnie, zwykle przepisuje się diklofenak. Dopiero jeśli to nie zadziała, stosuje się inne środki przeciwbólowe.
Efekty leczenia zachowawczego są regularnie kontrolowane za pomocą badań ultrasonograficznych lub rentgenowskich. Pomaga to określić, czy kamień nerkowy przemieszcza się, czy nie i czy powoduje komplikacje (takie jak zatrzymanie moczu).
Kamienie nerkowe: leczenie poprzez aktywne usuwanie kamieni
Jeśli samoistne usunięcie kamienia nerkowego nie jest możliwe (zwykle w przypadku kamieni o średnicy powyżej siedmiu milimetrów), ból nie ustępuje pod wpływem środków przeciwbólowych lub istnieje ryzyko uszkodzenia nerek, przeprowadza się aktywną terapię. Wybór terapii zależy m.in. od składu, umiejscowienia i wielkości kamienia nerkowego. Szczególnie ważne jest rozróżnienie, czy kamień znajduje się jeszcze w miedniczce nerkowej, czy też jest już w moczowodzie.
Popularne formy aktywne leczenia kamieni nerkowych to:
Litoliza
Specjalne substancje mogą w niektórych przypadkach rozpuszczać żwir nerkowy i kamienie nerkowe. Są one albo połykane (przyjmowane doustnie), albo dostarczane przez cewnik.
ESWL – litotrypsja falą uderzeniową generowaną pozaustrojowo
W tej procedurze kamienie nerkowe są najpierw lokalizowane za pomocą ultradźwięków lub fluoroskopii rentgenowskiej. Następnie z zewnątrz kierowane są na nie mechaniczne fale uderzeniowe, które wnikają w tkanki organizmu i rozbijają kamienie nerkowe. Powstałe fragmenty mogą wtedy być samoistnie wypłukiwane z moczem.
Nefrolitotomia przezskórna (PCNL)
Z zewnątrz do nerki przekłuwa się cienki kanał za pomocą specjalnej igły punkcyjnej. Przez ten kanał wprowadzany jest instrument optyczny, który kruszy i usuwa kamienie nerkowe.
Ureterorenoskopia (URS)
Ten zabieg usuwania kamieni nerkowych jest stosowany w przypadku kamieni moczowodowych – kamieni nerkowych, które wślizgnęły się już do moczowodu. Półsztywna lub elastyczna cienka rurka jest wprowadzana za pomocą instrumentu optycznego (podobnego do stosowanego w cystoskopii) przez cewkę moczową do pęcherza moczowego i dalej do moczowodu.
Różne urządzenia (specjalne sondy i kleszcze) są wprowadzane przez kanał roboczy instrumentu optycznego, aby pomóc w rozbiciu i usunięciu kamienia nerkowego. Czasami cewnik pozostawia się w moczowodzie (stent) na kilka dni, aby ułatwić naturalne usuwanie kolejnych fragmentów kamieni.
Operacja techniką otwartą lub laparoskopia
Leczenie kamieni nerkowych metodą otwartej operacji jest obecnie rzadko konieczne i stosowane tylko w przypadku na przykład bardzo dużych kamieni, które całkowicie wypełniają układ wydrążony nerki.
Kamienie nerkowe: profilaktyka
Najlepiej jest oczywiście zapobiegać powstawaniu kamieni nerkowych, aby w ogóle nie trzeba było ich leczyć. Aby zapobiec powstawaniu kamieni nerkowych, pacjenci powinni pić wystarczająco dużo płynów – od dwóch do trzech litrów dziennie. Szczególnie wieczorem należy przyjmować wystarczającą ilość płynów, aby uniknąć nocnego, zagęszczonego moczu. Alkohol, kawa i herbata powinny być spożywane z umiarem. Jeśli masz skłonność do powstawania kamieni nerkowych zawierających wapń, najlepiej jest wybierać do picia wodę o niskiej zawartości wapnia.
Ważnym punktem profilaktyki kamicy nerkowej jest również dieta. Obowiązują tu następujące zalecenia:
- Zwróć uwagę na dietę z niską zawartością soli i niskotłuszczową.
- Ogranicz spożycie białka zwierzęcego.
- Preferuj pokarmy roślinne (takie jak warzywa i owoce), ponieważ sprawiają one, że mocz jest bardziej zasadowy i zawierają substancje, które hamują tworzenie się kamieni nerkowych.
- Unikaj pokarmów bogatych w puryny (podroby, niektóre rodzaje ryb, takie jak śledź, makrela, sardele itp.), ponieważ puryny są rozkładane na kwas moczowy i w ten sposób sprzyjają tworzeniu się kamieni moczowych.
- Jeśli istnieje zwiększone ryzyko wystąpienia kamieni nerkowych zawierających kwas szczawiowy (kamienie szczawianowe), należy unikać pokarmów bogatych w kwas szczawiowy, takich jak kakao (czekolada!), rabarbar, buraki, szpinak, czarna herbata i orzechy.
- Zadbaj o wystarczające spożycie wapnia, ponieważ może to paradoksalnie ograniczyć tworzenie się kamieni szczawianu wapnia. Dotyczy to jednak tylko wapnia zawartego w pożywieniu – suplementy diety zawierające wapń sprzyjają natomiast tworzeniu się kamieni.
Zalecenia te dotyczą zwłaszcza osób, które już wcześniej miały kamicę nerkową. Dzieje się tak dlatego, że wskaźnik nawrotów jest bardzo wysoki – połowa wszystkich pacjentów ponownie cierpi na kamicę nerkową w ciągu dziesięciu lat. W tym przypadku konieczna jest konsekwentna zmiana diety oraz, w razie potrzeby, przyjmowanie dodatkowych leków profilaktycznych.
Leki przeciwdziałające powstawaniu kamieni nerkowych
W zależności od składu poprzednich kamieni nerkowych mocz jest alkalizowany lub zakwaszany za pomocą leków lub podawane są tiazydy, allopurinol lub minerały. Wszystkie te substancje chemiczne mają na celu zapewnienie, że produkty przemiany materii wydalane przez nerki nie wytrącają się w postaci kryształów i nie gromadzą się, tworząc kamienie nerkowe.
Przy konsekwentnej profilaktyce kamicy kamienie nerkowe tworzą się ponownie tylko w pięciu procentach przypadków.
Kamica nerkowa: przebieg choroby i rokowanie
Tworzenie kamieni nerkowych może się powtarzać. Po skutecznym leczeniu u 50 procent pacjentów w ciągu dziesięciu lat ponownie pojawią się kamienie nerkowe. Ten wysoki odsetek nawrotów może być jednak znacznie zredukowany dzięki dobrej profilaktyce kamicy.
Komplikacje związane z kamieniami nerkowymi
Kamienie nerkowe mogą prowadzić np. do zapalenia miedniczek nerkowych (odmiedniczkowe zapalenie nerek), zatrucia krwi w wyniku zapalenia dróg moczowych (urosepsa) oraz zwężeń dróg moczowych. W bardzo ciężkich przypadkach kamienie nerkowe mogą powodować ostrą niewydolność nerek.
Pytania i odpowiedzi
Jak rozpoznać, że ma się kamienie nerkowe?
Typowe objawy kolki nerkowej to nagły, skurczowy ból, który pojawia się falami. W zależności od umiejscowienia kamienia nerkowego ostry ból promieniuje do pleców, boku podbrzusza, pachwiny lub okolic narządów płciowych. Występują również mdłości i wymioty.
Jak niebezpieczna jest kamica nerkowa?
Kamienie nerkowe mogą urosnąć do różnych rozmiarów i przemieszczać się z nerek przez moczowody do pęcherza moczowego. Mniejsze kamienie nerkowe w pęcherzu moczowym są zwykle wydalane przez organizm z moczem. Bez leczenia większe kamienie nerkowe mogą stać się niebezpieczne i mieć poważne konsekwencje zdrowotne.
Czy piwo jest dobre na kamienie nerkowe?
Badanie przeprowadzone w Harvard School of Public Health wykazało, że piwo znacznie zmniejsza ryzyko wystąpienia kamieni nerkowych.
Czy kamienie nerkowe mogą powstawać z powodu stresu?
Ryzyko powstawania kamieni nerkowych wzrasta przy wartościach pH poniżej 5,5 lub powyżej 7,0. I odwrotnie, powstawaniu zakażeń dróg moczowych sprzyjają również kamienie nerkowe, tak że często dochodzi do błędnego koła. Brak ruchu, stres lub silne obciążenie psychiczne również mogą być czynnikami sprzyjającymi powstawaniu kamieni.
Czy kamienie nerkowe mogą powodować zapalenie pęcherza moczowego?
Kamienie nerkowe mogą powodować zapalenie pęcherza moczowego. Osadzają się na nich bakterie i w ten sposób znajdują miejsce do namnażania się.
Czy cytryny są dobre na kamienie nerkowe?
Cytryny są w rzeczywistości jednym z najsilniejszych panaceów przeciwko kamieniom nerkowym. Przyczyna tego leży w ich właściwościach chemicznych: jak wszystkie owoce cytrusowe, ale szczególnie cytryny, są bogate w cytrynian, który zapobiega nadmiernemu tworzeniu się wapnia i fosforu w moczowodzie.
Czy kamienie nerkowe mogą pozostać w pęcherzu moczowym?
W większości przypadków kamień nerkowy sam znajduje drogę do pęcherza moczowego, a następnie jest wydalany przez cewkę moczową podczas oddawania moczu bez żadnych problemów. W niektórych przypadkach może jednak mieć sens podjęcie dalszych działań terapeutycznych w celu usunięcia kamienia z pęcherza moczowego.
Czy pomidory mogą powodować kamienie nerkowe?
Zdecydowana większość kamieni składa się ze szczawianu wapnia. Oznacza to, że należy, w miarę możliwości, unikać spożywania dużych ilości szpinaku, boćwiny, rabarbaru i właśnie pomidorów.
Źródła
- Andrzej Szczeklik (red.): Choroby wewnętrzne. Kraków: Wydawnictwo Medycyna Praktyczna, 2010.
- Schulsinger DA (2014). Kidney Stone Disease: Say NO to Stones!. Springer.
- Cavendish M (2008). „Kidney disorders”. Diseases and Disorders. 2 (1st ed.). Tarrytown, New York: Marshall Cavendish Corporation.
Przeczytaj także o: