Łagodny przerost gruczołu krokowego

Łagodny przerost gruczołu krokowego (Benign prostatic hyperplasia, BPH) to niewielkie powiększenie prostaty. Dotyka głównie starszych mężczyzn. Wraz z powiększaniem się prostaty pojawia się zwykle nieprzyjemny dyskomfort przy oddawaniu moczu. Lekarz leczy łagodne stadia niezłośliwego przerostu gruczołu krokowego za pomocą leków, ale jeśli objawy są poważne lub wystąpią komplikacje, pacjent może wymagać operacji.

Jak TELEMEDI może pomóc Ci w przypadku łagodnego przerostu gruczołu krokowego?

Ból podczas oddawania moczu, problemy lub ból podczas erekcji, zmniejszona ejakulacja lub zmieniony ejakulat (szkliste, brązowawe lub krwiste nasienie), bolesność prostaty – wszystko to są bardzo niepokojące objawy. Jeśli je u siebie zauważysz, skorzystaj z możliwości wideokosultacji ze specjalistą TELEMEDI. Postawi on dokładną diagnozę i ustali rodzaj terapii. Wystawi też recepty na potrzebne leki, a w razie potrzeby również zwolnienie lekarskie L4.

Podstawowe informacje

• Leczenie: Leki i metody chirurgiczne stosowane w łagodnym przeroście prostaty.
• Przyczyny i czynniki ryzyka: Wiek, hormony, zmiany w obszarze międzykomórkowym, czynniki genetyczne, otyłość, palenie papierosów.
• Objawy: Problemy z oddawaniem moczu, zaburzenia funkcji seksualnych.
• Badanie i diagnoza: Wywiad lekarski, IPSS (kwestionariusz International Prostate Symptom Score), rektalne badanie odbytu, badanie moczu i krwi, USG, pomiar przepływu moczu, inne badania.
• Przebieg choroby i rokowanie: Zatrzymanie i zmniejszenie rozrostu gruczołu krokowego za pomocą leków, operacja.

Co to jest łagodny przerost gruczołu krokowego?

Łagodny przerost gruczołu krokowego (Benign prostatic hyperplasia, BPH) to łagodne powiększenie prostaty. „Łagodny” oznacza, że chociaż dochodzi do zwiększenia liczby komórek w prostacie, to nie jest ono tak agresywne i niekontrolowane jak rozrost złośliwy (rak).

W łagodnym przeroście gruczołu krokowego rozrastająca się tkanka nie wrasta w inne struktury i nie rozprzestrzenia się. Oznacza to, że nie tworzą się przerzuty, tak jak w przypadku raka prostaty. Łagodny przerost gruczołu krokowego nie jest więc ani formą raka, ani jego prekursorem. Niemniej jednak zwiększenie objętości narządu często powoduje dyskomfort u osób dotkniętych tym problemem.

W medycynie termin „hiperplazja” odnosi się do nadmiernego wzrostu liczby komórek w tkance. W przypadku przerostu gruczołu krokowego dotyczy to głównie komórek tkanki łącznej i mięśniowej prostaty, które znajdują się pomiędzy gruczołami, ale także samych komórek gruczołowych.

Prostata, zwana też gruczołem krokowym, leży poniżej pęcherza moczowego. Cewka moczowa jest otoczona przez gruczoł krokowy, dlatego powiększenie gruczołu krokowego prowadzi czasem do zwężenia cewki moczowej. To zwężenie jest często powodem dyskomfortu podczas oddawania moczu, ponieważ mocz nie przepływa już swobodnie. Oprócz problemów z opróżnianiem pęcherza mogą też wystąpić zaburzenia jego przechowywania. Możliwe są też zaburzenia funkcji seksualnych.

Gruczoł krokowy składa się z wielu mniejszych gruczołów, które produkują wydzielinę chroniącą plemniki i pobudzającą je do ruchu. Stanowi ona 30% ejakulatu, a gruczoły uwalniają ją do cewki moczowej podczas orgazmu. Ponadto gruczoł krokowy produkuje tzw. swoisty antygen sterczowy (PSA) – enzym, który sprawia, że sperma jest płynna.  

Jak leczy się łagodny przerost gruczołu krokowego?

Łagodny przerost gruczołu krokowego (BPH) nie musi wymagać leczenia. Dopóki nie powoduje żadnych objawów, często wystarczy poczekać i regularnie sprawdzać postępy choroby.

Istnieje kwestionariusz, który można wykorzystać do oceny nasilenia objawów. W tym celu określa się międzynarodowy wskaźnik objawów gruczołu krokowego (International Prostate Symptom Score, IPSS). Jeśli jednak IPSS daje wynik powyżej siedmiu lub jeśli pacjent ogólnie cierpi, lekarz zwykle rozpoczyna leczenie łagodnego powiększenia gruczołu krokowego. Leczenie to zazwyczaj oznacza na początku stosowanie leków. Zabieg chirurgiczny jest rozważany tylko wtedy, gdy objawy się nasilają lub gdy występują komplikacje związane z powiększeniem prostaty.

Leki na łagodny przerost gruczołu krokowego

W przypadku łagodnego powiększenia gruczołu krokowego w stadium I i łagodnych postaci w stadium II leczenie farmakologiczne jest zazwyczaj wystarczające. Dostępne są różne grupy leków, niektóre z nich można łączyć ze sobą.

Preparaty ziołowe (fitofarmaceutyki)

Istnieje kilka produktów ziołowych, które są często stosowane w przypadku łagodnego przerostu gruczołu krokowego z łagodnymi objawami. Są to na przykład preparaty na bazie palmy sabalowej (Serenoa repens), żyta, korzenia pokrzywy, śliwy afrykańskiej i pestek dyni.

Funkcje poszczególnych substancji roślinnych są różne: niektóre hamują np. enzym 5α-reduktazę lub pewne czynniki wzrostu, inne promują naturalną śmierć komórek (apoptozę). Wiele preparatów roślinnych zawiera również tzw. beta-sitosterony – substancje, które hamują wydzielanie męskich hormonów płciowych.

Preparaty ziołowe są dostępne bez recepty i zwykle są raczej mało ryzykowne. Dlatego wielu pacjentów preferuje je zamiast innych leków. Jednak skuteczność terapeutyczna pestek dyni i innych tego rodzaju leków nie została jeszcze wystarczająco potwierdzona badaniami; zwłaszcza ich długoterminowe działanie jest uważane za wątpliwe.

W USA od 1990 roku zakazano stosowania fitofarmaceutyków w leczeniu łagodnego przerostu gruczołu krokowego, ponieważ nie było wystarczających dowodów naukowych na ich działanie kliniczne. Ponadto obawiano się, że przyjmowanie preparatów ziołowych zniechęci pacjentów do poddania się badaniu na obecność łagodnego przerostu gruczołu krokowego.

Blokery alfa-1

Blokery alfa-1 (dokładniej: antagoniści α1-adrenoreceptorów) sprawiają, że mięśnie prostaty i cewki moczowej rozluźniają się, co poprawia przepływ moczu. Jest to możliwe, ponieważ α-blokery zapobiegają przyłączaniu się pewnych substancji przekaźnikowych do receptorów w mięśniach, które w przeciwnym razie powodowałyby skurcz komórek mięśniowych. Jednak α-blokery mają niewielki wpływ na wielkość prostaty, dlatego też mechaniczna blokada odpływu z pęcherza moczowego jest tylko w niewielkim stopniu odczuwalna.

Pierwotnie α-blokery nie zostały stworzone do leczenia łagodnego przerostu gruczołu krokowego, ale jako leki obniżające ciśnienie krwi. To wyjaśnia, dlaczego czasami wywołują skutki uboczne dla układu sercowo-naczyniowego. Ponadto czasami pojawiają się zawroty i bóle głowy, zmęczenie i obrzęk błony śluzowej nosa. Klasyczne substancje aktywne z grupy α-blokerów to na przykład alfuzosyna, doksazosyna, tamsulosyna i terazosyna.

Inhibitory 5-alfa-reduktazy

Inhibitory 5-alfa-reduktazy blokują działanie enzymu 5-alfa-reduktazy, a tym samym przekształcanie testosteronu w dihydrotestosteron. W ten sposób hamowany jest istotny czynnik stymulujący wzrost gruczołu krokowego – prostata nie powiększa się już więcej, a nawet może się ponownie zmniejszyć. Może jednak minąć nawet rok, zanim pacjent zauważy znaczącą poprawę objawów.

Dwie stosowane substancje czynne blokujące 5-α-reduktazę to finasteryd i dutasteryd. Ich typowe efekty uboczne to utrata libido, impotencja i zmniejszenie owłosienia męskiego ciała.

Inhibitory fosfodiesterazy (inhibitory PDE)

Blokowanie enzymu fosfodiesterazy ma podobny efekt w łagodnym przeroście gruczołu krokowego jak hamowanie α-reduktazy: mięśnie pęcherza i cewki moczowej rozluźniają się, ułatwiając oddawanie moczu (mikcję). Ponadto inhibitory PDE, takie jak tadalafil, mają pozytywny wpływ na impotencję (zaburzenia erekcji), która czasami pojawia się w kontekście powiększenia prostaty. Do najczęstszych efektów ubocznych należą na przykład bóle głowy, zaczerwienienie skóry i zatkany nos.

Antagonisty receptorów muskarynowych (MRA)

Lek ten działa rozluźniająco na mięśnie pęcherza moczowego i jest stosowany głównie w zaburzeniach przechowywania moczu. Receptory muskarynowe na przykład powodują napinanie mięśni pęcherza moczowego. Lek łagodzi objawy takie jak podrażnienie pęcherza (częste oddawanie moczu). Nadal jednak nie ma badań dotyczących leczenia długoterminowego (dłuższego niż trzy miesiące). Aktywne składniki antagonistów receptora muskarynowego to na przykład darifencacyna, fesoterodyna, propiweryna lub trospium.

Do efektów ubocznych należy suchość w ustach. Ponadto możliwe jest zwiększenie ilości zalegającego moczu, co może doprowadzić do przerwania terapii tym lekiem. Antagonisty receptorów muskarynowych nie są obecnie zalecane jako pojedynczy lek w leczeniu łagodnego przerostu gruczołu krokowego, a jedynie w połączeniu z innymi lekami.

Agonisty receptorów beta-3

Kiedy przyjmuje się te leki, pobudza się receptory beta, co poprawia fazę przechowywania moczu w pęcherzu, a tym samym zmniejsza zwiększone pragnienie oddania moczu. Stosowanie antagonistów beta-3 jako środka terapeutycznego w łagodnym przeroście gruczołu krokowego nie zostało jeszcze wystarczająco potwierdzone badaniami. Są już one jednak stosowane w celu łagodzenia objawów podrażnień pęcherza.

Najbardziej znaną substancją aktywną z grupy agonistów receptora beta-3 jest mirabegron. Przyjmowanie tej substancji może powodować palpitacje serca i infekcje dróg moczowych.

Kombinacje leków

W kilku badaniach sprawdzano efekt łączenia różnych leków. Na przykład połączenie blokerów alfa-1 z inhibitorami 5-alfa reduktazy oraz połączenie blokerów alfa-1 z antagonistami receptorów muskarynowych. Jeśli lekarz rozważa zastosowanie terapii kombinowanej, zawsze rozważy jej zalety i wady (na przykład ze względu na skutki uboczne i interakcje).

Zabiegi chirurgiczne w łagodnym przeroście gruczołu krokowego

Kiedy objawy osiągną pewien stopień nasilenia, czasami samo stosowanie leków nie jest już wystarczające. Wówczas operacja jest najlepszą metodą leczenia łagodnego przerostu gruczołu krokowego. Nie wszystkie operacje są takie same: istnieją różne procedury chirurgiczne, które są stosowane w leczeniu BPH. Najważniejsze z nich zostały opisane poniżej. To, jaka procedura zostanie ostatecznie zastosowana, zależy od indywidualnego przypadku.

• Przezcewkowa elektroresekcja gruczolaka prostaty – TURP: Standardową procedurą chirurgicznego leczenia łagodnego przerostu gruczołu krokowego jest przezcewkowa elektroresekcja gruczolaka prostaty (TURP). Podobnie jak w cystoskopii, do cewki moczowej wprowadzana jest mała rurka. Ma ona miniaturową kamerę i metalową pętlę, przez którą przepływa prąd elektryczny. Za pomocą pętli powiększona tkanka prostaty jest usuwana warstwa po warstwie. Dzięki nowym rozwiązaniom w TURP efekty uboczne są rzadkie.
• TUIP: Odmianą TURP jest przezcewkowe nacięcie prostaty (transurethral incision of the prostate, TUIP). Technika jest taka sama, ale w tym przypadku nie usuwa się tkanki gruczołu krokowego, a jedynie wykonuje nacięcie na przejściu między szyjką pęcherza moczowego a gruczołem krokowym. W ten sposób tworzy się więcej miejsca dla cewki moczowej. TUIP jest stosowany głównie w przypadku łagodnego przerostu gruczołu krokowego, kiedy gruczoł krokowy nie jest jeszcze zbyt duży.
• TUMT: Przezcewkowa terapia mikrofalowa (TUMT) jest również przeprowadzana przez cewkę moczową. Tutaj mikrofale podgrzewają tkankę prostaty do temperatury 70 stopni Celsjusza i w ten sposób ją niszczą. W rezultacie narząd się kurczy. Aby zapobiec uszkodzeniu cewki moczowej, podczas TUMT jest ona chłodzona poprzez przepłukiwanie jej płynem.
• Procedury z użyciem lasera: Zabiegi laserowe to kolejna opcja leczenia łagodnego przerostu gruczołu krokowego. Tkanka prostaty jest niszczona lub wycinana i usuwana za pomocą wiązki laserowej. Zwłaszcza zabieg HoLEP (holmowa laserowa enukleacja prostaty) jest uważany za równorzędny z TURP. Jest to jednak metoda trudna do nauczenia i dlatego wymaga lekarza z dużym doświadczeniem.
• Otwarta operacja: Jeśli prostata jest już bardzo duża lub występują pewne komplikacje, czasami sensowne jest przeprowadzenie otwartej operacji łagodnego przerostu gruczołu krokowego. Lekarze mówią wtedy także o enukleacji prostaty. Chirurg otwiera pęcherz moczowy i przez niego usuwa prostatę.

Nowe procedury chirurgiczne

• „UroLift”: Zabieg ten, nazywany także PUL (Prostatic Urethal Lift), jest minimalnie inwazyjnym zabiegiem chirurgicznym (tzn. wykonywanym z najmniejszym nacięciem), stosowanym w łagodnym przeroście gruczołu krokowego. Powiększona tkanka gruczołu krokowego jest zwężana za pomocą implantów (nici). Powoduje to poszerzenie cewki moczowej w okolicy prostaty, dzięki czemu mocz może znów łatwiej płynąć. Operacja nie wpływa na zdolność do erekcji czy wytrysku.
• REZUM: W tej operacji przez igłę do cewki moczowej wprowadza się parę wodną, która powoduje obumarcie nadmiaru tkanki prostaty. Zabieg ten też nie powoduje zaburzeń erekcji ani wytrysku.
• Embolizacja tętnicy gruczołu krokowego (PAE): Jest to sztuczne zamknięcie naczyń krwionośnych w gruczole krokowym za pomocą mikrocewnika pod kontrolą promieniowania rentgenowskiego. Przez mikrocewnik do naczyń krwionośnych wprowadzane są pewne substancje, które blokują je i prowadzą do obumierania otaczającej prostatę tkanki. Metoda ta jest szczególnie odpowiednia dla starszych pacjentów, którzy nie reagują na leki i u których istnieje większe ryzyko operacji ze znieczuleniem.
• Temporary Implantable Nitinol Device (iTIND): Jest to implant, który umieszcza się w prostacie na kilka dni. Implant wywiera nacisk na tkankę, co prowadzi do słabszego krążenia krwi, a tym samym do obumierania nadmiaru tkanki prostaty. Długoterminowe badania nad tą procedurą wciąż nie zostały zakończone.

Przyczyny i czynniki ryzyka

Największym znanym już czynnikiem ryzyka wystąpienia łagodnego przerostu gruczołu krokowego (BPH) jest wiek mężczyzny: od 50 roku życia można zauważyć, że BPH staje się coraz bardziej powszechne. Nie prowadzi to jednak automatycznie do pojawienia się objawów.

Innymi czynnikami ryzyka łagodnego przerostu gruczołu krokowego są prawdopodobnie otyłość i palenie papierosów. Z drugiej strony regularne ćwiczenia i sport mają pozytywny wpływ. Najlepszym sposobem zapobiegania łagodnemu przerostowi gruczołu krokowego jest prowadzenie zdrowego trybu życia, na przykład stosowanie zbilansowanej diety.

Przyczyny łagodnego przerostu gruczołu krokowego nie są jeszcze wystarczająco wyjaśnione. Jest oczywiste, że pewne czynniki odgrywają tu rolę. Jednak dokładne powiązania i procesy, które prowadzą do łagodnego powiększenia prostaty, wciąż są przedmiotem badań.

Hormony

Wiadomo, że męska równowaga hormonalna odgrywa ważną rolę w rozwoju łagodnego przerostu gruczołu krokowego. Obecność męskich hormonów płciowych (androgenów), zwłaszcza testosteronu, jest konieczna, by BPH w ogóle mogło się rozwinąć. W związku z tym nie jest możliwe, by u wykastrowanych mężczyzn rozwinął się łagodny przerost gruczołu krokowego. Ponieważ nie mają już jąder (głównego miejsca powstawania testosteronu), mają bardzo niski poziom tego hormonu.

Testosteron wydaje się powodować powiększanie się prostaty wraz z wiekiem u mężczyzn. Dokładne procesy, które za tym stoją, nie zostały jeszcze jednoznacznie wyjaśnione.

Testosteron nie działa bezpośrednio na prostatę, ale jest najpierw przekształcany w komórkach gruczołu krokowego w bardziej efektywną formę zwaną dihydrotestosteronem (DHT). Enzym, który umożliwia tę przemianę, nazywa się 5α-reduktazą. Dihydrotestosteron jest produkowany nie tylko w prostacie i jego działanie nie ogranicza się do tego narządu, ale jest niezbędny do rozwoju łagodnego przerostu gruczołu krokowego.

Przyjmuje się, że nie tylko testosteron (lub dihydrotestosteron), ale także żeńskie hormony płciowe (estrogeny) odgrywają pewną rolę w rozwoju łagodnego przerostu gruczołu krokowego. Dlatego ważne jest, by wiedzieć, że mężczyźni też mają estrogeny, choć w mniejszych ilościach niż kobiety.

I odwrotnie, kobiety mają niskie stężenie testosteronu i innych androgenów we krwi. Z wiekiem u mężczyzn spada poziom testosteronu, podczas gdy poziom estrogenu pozostaje mniej więcej taki sam lub nawet wzrasta. Prowadzi to do (względnego) wzrostu estrogenów, co często sprzyja powstawaniu BPH.

Ponieważ estrogeny częściowo powstają w komórkach tłuszczowych, poważną otyłość należy uznać za czynnik ryzyka łagodnego przerostu gruczołu krokowego.

Zmiany w macierzy pozakomórkowej

Oprócz hormonów istnieje jeszcze jeden aspekt, który może przyczynić się do rozwoju łagodnego powiększenia prostaty: zmieniony wpływ tak zwanej macierzy zewnątrzkomórkowej (ECM Extracellular matrix) prostaty na komórki tego narządu.

Macierz zewnątrzkomórkowa jest obszarem znajdującym się pomiędzy komórkami tkanki. Mogą zachodzić tu pewne zmiany, na przykład więcej czynników wzrostu wiąże się z ECM, a te powodują proliferację komórek.

Czasami jednak takie czynniki wzrostu są też w coraz większym stopniu wytwarzane przez organizm i stymulują podział komórek w tkance gruczołu krokowego lub zapobiegają naturalnej śmierci komórek. W wielu przypadkach sprzyja to powstawaniu łagodnego przerostu gruczołu krokowego.

Czynniki genetyczne

Czynniki genetyczne odgrywają niewielką rolę w łagodnym przeroście gruczołu krokowego. Prawdopodobieństwo, że przyczyną BPH jest komponent genetyczny, jest większe, jeśli powiększenie gruczołu krokowego staje się istotne klinicznie w stosunkowo młodym wieku.

Jeśli na przykład łagodny przerost gruczołu krokowego musi być operowany przed 60 rokiem życia, to w 50% przypadków ma on podłoże rodzinne, czyli genetyczne. Z kolei u mężczyzn powyżej 60 roku życia tylko około dziewięciu procent przypadków BPH wymagających leczenia ma podłoże genetyczne.

Łagodny przerost gruczołu krokowego: częstość występowania

Łagodny przerost gruczołu krokowego jest najczęstszą chorobą urologiczną u mężczyzn. Jest to także typowe zjawisko wieku podeszłego. Podczas gdy młodzi mężczyźni zazwyczaj nie mają problemów z gruczołem krokowym, mężczyźni po 50 roku życia często zgłaszają się do urologa, ponieważ mają problemy z oddawaniem moczu.

Patologiczne powiększenie gruczołu krokowego w sensie medycznym można czasem wykryć wcześniej (około 35 roku życia), ale wtedy zwykle nie jest to choroba, bo na początku nie ma żadnych objawów.

Łagodny przerost gruczołu krokowego jest stosunkowo powszechny po przekroczeniu pewnego wieku, ale tylko niektóre osoby dotknięte tym problemem doświadczają typowych objawów. Mniej więcej co drugi mężczyzna między 50 a 60 rokiem życia ma powiększoną prostatę.

Jednak tylko u 10-20% mężczyzn w tej grupie wiekowej występują klinicznie istotne objawy. Z kolei w grupie wiekowej 60-69 lat około 70 procent ma powiększoną prostatę, a 25-35 procent ma zauważalne objawy.

Łagodny przerost gruczołu krokowego – objawy

Zwiększenie rozmiaru gruczołu krokowego często powoduje zwężenie górnego odcinka cewki moczowej, która przebiega przez gruczoł krokowy. Zjawisko to nazywa się niedrożnością podpęcherzową.

Z powodu zwężenia cewki moczowej łagodne powiększenie gruczołu krokowego powoduje objawy, z których prawie wszystkie są związane z oddawaniem moczu. Można je podzielić na dwa zespoły objawów: obstrukcyjne i podrażnieniowe objawy mikcji. Ponadto łagodny przerost gruczołu krokowego (BPH) czasami wpływa na funkcje seksualne, na przykład poprzez zaburzenia erekcji.

Objawy utrudnionego oddawania moczu

W medycynie termin „mikcja” odnosi się do opróżniania pęcherza moczowego. Problemy z mikcją są więc zaburzeniami w opróżnianiu pęcherza moczowego. O problemach z oddawaniem moczu mówimy, kiedy zwężenie cewki moczowej powoduje takie objawy, co jest typowe dla łagodnego powiększenia prostaty. Objawy, które są podsumowywane pod tym zbiorczym terminem, to:

• słaby strumień moczu lub nawet całkowite zatrzymanie moczu,
• przerywany strumień moczu,
• opóźniony początek mikcji,
• ściskanie podczas mikcji,
• kapanie moczu,
• uczucie zalegającego moczu.

Objawy te występują w następujący sposób:

Z powodu zwężenia cewki moczowej w łagodnym przeroście gruczołu krokowego (BPH) strumień moczu jest osłabiony i może być częściowo przerwany. Podczas oddawania moczu zawsze następuje krótka przerwa, ponieważ ciśnienie, które wytwarza pęcherz moczowy, jest chwilowo niewystarczające, by pokonać opór spowodowany zwężeniem cewki moczowej. W rezultacie dotknięci tym problemem mężczyźni często próbują pomóc sobie poprzez wyciskanie.

Zwężenie często powoduje opóźnienie w rozpoczęciu mikcji: chociaż „polecenie” oddania moczu jest wydawane całkowicie dobrowolnie, w BPH potrzeba pewnego czasu, by mikcja rzeczywiście się rozpoczęła. Jeśli zwężenie jest szczególnie wyraźne, możliwe jest nawet całkowite zatrzymanie moczu: w takim przypadku wydalanie moczu przestaje działać. Coraz częściej mocz gromadzi się w pęcherzu moczowym lub spływa do nerek.

Ponieważ zwężenie cewki moczowej często oznacza, że pęcherz nie jest już całkowicie opróżniany, osoby dotknięte tym problemem często doświadczają nieprzyjemnego „uczucia resztek moczu” po mikcji. Ponadto często zdarza się, że po oddaniu moczu mimowolnie ścieka niewielka ilość moczu.

Drażniące objawy mikcji

Oprócz objawów utrudniających mikcję łagodne powiększenie gruczołu krokowego powoduje objawy, które są zgrupowane pod nazwą „objawy podrażnienia mikcji”. Są to objawy spowodowane podrażnieniem pęcherza moczowego i ujścia pęcherza. Ujście pęcherza (szyjka pęcherza) to miejsce, w którym pęcherz zwęża się ku dołowi w kształcie lejka i otwiera się na cewkę moczową. 

Cały pęcherz moczowy jest otoczony mięśniem zwanym mięśniem pęcherza moczowego (detrusor vesicae) lub w skrócie detrusorem. Kiedy się kurczy, wytwarza ciśnienie, które – jeśli jest wystarczająco duże – inicjuje mikcję.

Jednak zwiększony opór, który pęcherz musi pokonać w łagodnym przeroście gruczołu krokowego (BPH), żeby umożliwić mikcję, powoduje coraz większe obciążenie mięśnia pęcherza (detrusor). Może to prowadzić do zmian w jego strukturze i podrażnień. Mówiąc prościej, staje się coraz bardziej nadwrażliwy i czasami powoduje następujące objawy:

• częste oddawanie moczu w małych ilościach (częstomocz),
• oddawanie moczu kilka razy w nocy (nokturia),
• silne pragnienie oddania moczu, którego nie można powstrzymać (parcie na mocz),
• ból przy oddawaniu moczu (dyzuria).

Ból podczas oddawania moczu nie występuje w każdym przypadku BPH, a często jest nieobecny.

Zasadniczo nasilenie objawów jest bardzo zróżnicowane u poszczególnych osób. Co więcej, nie zależy to bezpośrednio od stopnia powiększenia prostaty. Niektórzy pacjenci z łagodnym przerostem gruczołu krokowego doświadczają bardziej intensywnych objawów niż mężczyźni, których gruczoł krokowy jest już większy.

Zaburzenia seksualne 

Problemy z oddawaniem moczu są typowe dla powiększonej prostaty, ale czasami pojawiają się też objawy związane z funkcjami seksualnymi. Zaburzenia erekcji (erectile dysfunction; impotencja) są szczególnym problemem dla niektórych mężczyzn z łagodnym powiększeniem gruczołu krokowego. Możliwe są też takie objawy jak zmniejszony wytrysk czy ból podczas wytrysku.

Komplikacje

W niektórych przypadkach łagodny przerost gruczołu krokowego z wyraźnym zwężeniem cewki moczowej powoduje narastające gromadzenie się moczu w pęcherzu. W rezultacie częściej pojawiają się infekcje dróg moczowych i kamienie pęcherza. Bez leczenia może dojść do dalszych komplikacji.

Zmiany w budowie ściany pęcherza moczowego

Po pewnym czasie mięsień pęcherza moczowego często rozrasta się (przerost detrusora) z powodu ciągłego zwiększonego wypełniania pęcherza i zwiększonego ciśnienia podczas mikcji. Jest to sposób organizmu na zapewnienie, że wytworzy się wystarczające ciśnienie, by pokonać większy opór podczas opróżniania pęcherza.

Ściana pęcherza traci jednak elastyczność z powodu wzrostu mięśni. Odkłada też więcej kolagenu. W niektórych przypadkach w ścianie pęcherza powstają nawet małe wybrzuszenia, tzw. pseudodiverticula.

Całkowite zatrzymanie moczu i przepełnienie pęcherza

Jeżeli zwężenie cewki moczowej spowodowane powiększeniem prostaty nie pozwala już pęcherzowi na całkowite opróżnienie, dochodzi do całkowitego zatrzymania moczu. Mocz gromadzi się wtedy w dużych ilościach w pęcherzu, powodując jego ogromne przeciążenie. Konsekwencją tego jest wyczuwalne i widoczne wybrzuszenie w podbrzuszu oraz silny ból.

Nagłe całkowite zatrzymanie moczu jest nagłym przypadkiem i musi być szybko leczone!

Należy zauważyć, że pewne czynniki ryzyka mogą również sprzyjać temu powikłaniu. Należą do nich: spożywanie alkoholu, długotrwały odpoczynek w łóżku, niektóre leki i aktywność seksualna.

W niektórych przypadkach całkowite zatrzymanie moczu prowadzi do tak zwanego przepełnienia pęcherza z powodu ogromnego wzrostu ciśnienia w pęcherzu. W tym przypadku organizm w końcu pokonuje ciśnienie zamykające cewkę moczową, ale tylko nieznacznie, co powoduje stałe, lekkie popuszczanie moczu, ale nie regularne oddawanie moczu. Zjawisko to nazywane jest także ischuria paradoxa.

Zatory w nerkach i niewydolność nerek

Ze względu na zwiększone ciśnienie w pęcherzu moczowym przy jednoczesnym zwężeniu (niedrożności) cewki moczowej i lekko uniesionym dnie pęcherza, w niektórych przypadkach w przebiegu łagodnego powiększenia gruczołu krokowego dochodzi do zatrzymania moczu. Powoduje to, że mocz przechodzi przez moczowody i wraca do miedniczki nerkowej.

W dłuższej perspektywie często prowadzi to do uszkodzenia nerek, a w najgorszym przypadku możliwa jest niewydolność nerek. Techniczny termin na zatrzymanie moczu to refluks pęcherzowo-moczowodowy, a wynikające z niego uszkodzenie moczowodu i nerek to wodonercze.

Mocznica (uremia) 

Niektóre produkty przemiany materii – takie jak mocznik, kwas moczowy czy kreatynina – są wydalane z organizmu przez nerki z moczem, ponieważ w przeciwnym razie mogą powodować uszkodzenia organizmu.

Jeśli organizm nie wydala ich w wystarczającym stopniu, np. z powodu uszkodzenia nerek w wyniku łagodnego przerostu gruczołu krokowego, gromadzą się one. Lekarze mówią wtedy o mocznicy: w pewnych okolicznościach prowadzi ona do takich objawów jak silne swędzenie, nudności i wymioty, a nieleczona może nawet zagrażać życiu.

Krew w moczu (hematuria)

Przerost gruczołu krokowego często prowadzi do zatoru żylnego u ujścia pęcherza. Lekarze mówią wtedy o żylakach szyjki pęcherza moczowego. Te zablokowane żyły są stosunkowo wrażliwe i mogą pękać. W wyniku tego do moczu dostają się duże ilości krwi (makrohematuria), co można rozpoznać po wyraźnym czerwonym kolorze przy oddawaniu moczu. Zjawisko to jest jednak mniej niebezpieczne, niż się wydaje.

Klasyfikacja według Alkena

W połowie XX wieku urolog Carl Erich Alken opisał trzystopniową klasyfikację łagodnego przerostu gruczołu krokowego, która jest używana do dziś. Czynnikiem decydującym o klasyfikacji jest to, jak poważne są objawy i możliwe powikłania łagodnego powiększenia gruczołu krokowego. Odgrywa to rolę przede wszystkim w wyborze terapii.

I stadium łagodnego przerostu gruczołu krokowego

I stadium łagodnego przerostu gruczołu krokowego (BPH) nazywane jest również stadium podrażnienia. Opisuje stan BPH, w którym objawy kliniczne są już obecne, takie jak osłabienie strumienia moczu, nocne oddawanie moczu lub częste oddawanie moczu w małych ilościach (pollakiuria), ale nie dochodzi jeszcze do zalegania moczu.

II stadium łagodnego powiększenia gruczołu krokowego

W stadium II (stadium resztek moczu) objawy nasilają się, a ilość zalegającego moczu wynosi już od 50 do 150 mililitrów.

III stadium łagodnego powiększenia gruczołu krokowego

Jeśli resztki moczu przekraczają objętość 150 mililitrów, stan określa się jako stadium III. W tym stadium cofania się dochodzi czasem do przepełnienia pęcherza i uszkodzenia nerek, przy czym żeby do tego doszło, zazwyczaj musi być obecna objętość resztkowa moczu wynosząca ponad 500 mililitrów.

Traktuj objawy poważnie

Łagodny przerost gruczołu krokowego staje się chorobą dopiero wtedy, gdy powoduje objawy. Powinny być one traktowane poważnie i wyjaśnione z lekarzem, aby leczyć potencjalnie postępującą chorobę we wczesnym stadium i wykluczyć inne choroby.

Badanie i diagnoza

Różne metody badania służą do potwierdzenia diagnozy łagodnego przerostu gruczołu krokowego. Z drugiej strony ważne jest, by wykluczyć inne choroby, które powodują objawy podobne do łagodnego przerostu gruczołu krokowego (BPH), takie jak częste oddawanie moczu lub przerywany strumień moczu.

Ogólnie rzecz biorąc, wyniki pojedynczych badań są zazwyczaj niewystarczające do wykrycia łagodnego przerostu gruczołu krokowego. Dopiero całościowa ocena kilku wyników pozwala na postawienie diagnozy.

Zebranie wywiadu medycznego (anamnezy)

W szczegółowej rozmowie z pacjentem lekarz pyta o dokładne dolegliwości. Zapyta też o wszelkie wcześniejsze choroby i zabiegi, które mogą być przyczyną objawów.

Zwężenie cewki moczowej nie zawsze jest spowodowane przerostem gruczołu krokowego, ale na przykład wcześniejszym stanem zapalnym. Choroby takie jak cukrzyca, choroba Parkinsona czy niewydolność serca mają czasem objawy podobne do łagodnego przerostu gruczołu krokowego. W niektórych przypadkach objawy wywołują niektóre leki (antycholinergiczne, przeciwdepresyjne, neuroleptyczne).

Oszacowanie nasilenia objawów

Aby obiektywnie ocenić nasilenie objawów, lekarz stosuje KWESTIONARIUSZ MIĘDZYNARODOWEJ SKALI PUNKTOWEJ OBJAWÓW TOWARZYSZĄCYCH CHOROBOM PROSTATY (International Prostate Symptom Score, IPSS). Pyta on pacjenta o siedem typowych objawów BPH (takich jak uczucie zalegania moczu, parcie na mocz w nocy itp.). W skali od zera do pięciu pacjent określa, jak silnie odczuwa poszczególne objawy. Im bardziej wyrazisty objaw, tym wyższa ocena. Całkowita liczba punktów wynosi więc maksymalnie 35.

Należy zaznaczyć, że IPSS nie jest metodą diagnozowania łagodnego przerostu gruczołu krokowego. Służy jedynie do określenia intensywności pewnych objawów, które występują zarówno w łagodnym powiększeniu gruczołu krokowego, jak i w innych chorobach.

Badanie DRE (od ang. digital rectal examination)

Najważniejszym badaniem fizykalnym w diagnostyce przerostu gruczołu krokowego jest tzw. badanie DRE. Lekarz wkłada palec (łac. digitus) do odbytnicy pacjenta i wyczuwa prostatę, która znajduje się bezpośrednio przed odbytnicą.

Jeśli obecny jest łagodny przerost gruczołu krokowego, można stwierdzić za pomocą DRE, jak bardzo prostata już jest powiększona. Prostata będzie wtedy zwykle pulchna i gładka. W przeciwieństwie do tego, jeśli prostata jest powiększona z powodu raka, zwykle wydaje się twarda jak skała i nierówna.

DRE służy jedynie jako przybliżona wskazówka; jej wynik zawsze zależy od doświadczenia lekarza. Same wyniki badania DRE nie są wystarczające do rozpoznania łagodnego przerostu gruczołu krokowego.

Pozostałe badania fizykalne

Oprócz DRE podczas badania fizykalnego w kierunku łagodnego przerostu gruczołu krokowego sprawdza się niektóre odruchy, wszelkie deficyty nerwowe i funkcjonowanie mięśnia zwieracza.

Badania moczu i krwi

Diagnostyka laboratoryjna często dostarcza również ważnych informacji w celu wyjaśnienia łagodnego przerostu gruczołu krokowego. Po pierwsze sprawdzany jest stan moczu: mocz jest badany pod kątem ewentualnych infekcji. Po drugie określa się pewne parametry laboratoryjne. Należy do nich antygen specyficzny gruczołu krokowego (PSA), którego wartość jest często podwyższona w raku prostaty. Dlatego aby wykluczyć złośliwe powiększenie prostaty, warto oznaczyć wartość PSA.

Ponadto mierzy się stężenie we krwi substancji wydalanych przez nerki (np. mocznika, kwasu moczowego i kreatyniny), aby jak najwcześniej wykryć uszkodzenie nerek i niewydolność nerek z zatruciem moczem (uremię).

Ultrasonografia (USG)

USG jest ważną metodą pozwalającą wyjaśnić istotne kwestie dotyczące BPH. Na przykład może być użyty do określenia ilości zalegającego moczu i wielkości prostaty. USG może być też użyte do określenia grubości mięśnia pęcherza moczowego (detrusor) i do wykrycia możliwych komplikacji, takich jak kamienie pęcherza moczowego lub woreczkowate wypukłości ściany pęcherza (pseudodiverticula).

Z reguły badanie ultrasonograficzne przeprowadza się transrektalnie, tzn. za pomocą urządzenia (transrectal ultrasound, TRUS) wprowadzonego do odbytnicy. Ilość resztek moczu można też łatwo zbadać przez brzuch (USG przezbrzuszne).

Pomiar przepływu moczu (uroflowmetria)

Za pomocą tzw. uroflowmetrii lekarz ocenia strumień moczu. Pacjent oddaje mocz do specjalnego lejka, który za pomocą czujników mierzy, ile moczu przepływa przez niego w jednostce czasu. Aby to badanie było naprawdę miarodajne, musi być to co najmniej 150 mililitrów moczu.

Normalny przepływ moczu wynosi około 20 mililitrów na sekundę (ml/s). Z drugiej strony, wszystko poniżej dziesięciu mililitrów na sekundę jest wysoce podejrzane jako zwężenie cewki moczowej, na przykład z powodu łagodnego przerostu gruczołu krokowego. Uroflowmetria jest stosunkowo łatwa do wykonania i niedroga.

Inne metody badania z wykorzystaniem przyrządów

Istnieją też inne metody diagnostyczne, ale niekoniecznie są one stosowane standardowo, a jedynie w określonych przypadkach.

Uretrocystometria (urodynamika) na przykład pozwala na określenie ciśnienia panującego w pęcherzu moczowym podczas oddawania moczu (mikcji). Pomaga to odróżnić zaburzenia oddawania moczu spowodowane przerostem gruczołu krokowego od zwykłego osłabienia mięśnia pęcherza moczowego (osłabienie mięśnia wypieracza).

W badaniu urogramu wydalniczego (urografii) pacjentowi podaje się przez żyłę środek kontrastowy, a następnie wykonuje się zdjęcie rentgenowskie podbrzusza. Lekarz ocenia wydalanie przez nerki i drogi moczowe.

Natomiast w przypadku uretrogramu środek kontrastowy jest wstrzykiwany przez cewkę moczową do pęcherza moczowego, co pozwala na ocenę stanu cewki moczowej.

Czasami w celu zdiagnozowania łagodnego przerostu gruczołu krokowego stosuje się cystoskopię.

Aby odróżnić łagodne powiększenie prostaty od złośliwego, z gruczołu krokowego pobiera się przez odbyt małą próbkę tkanki, którą następnie poddaje się szczegółowym badaniom.

Przebieg choroby i rokowanie

Łagodny przerost gruczołu krokowego, o ile nie jest leczony, zwykle postępuje powoli. Z pomocą leków można często zatrzymać ten proces, a w niektórych przypadkach nawet zmniejszyć rozmiar gruczołu krokowego.

Jeśli leki nie są wystarczająco skuteczne lub przerost gruczołu krokowego jest zbyt duży w momencie postawienia diagnozy, zwykle pomaga operacja.

Pytania i odpowiedzi

Czy powiększona prostata jest w ogóle niebezpieczna?

Bez leczenia łagodne powiększenie gruczołu krokowego może doprowadzić do trwałego uszkodzenia pęcherza moczowego i nerek. Powikłania mogą nawet zagrażać życiu.

Który lekarz jest odpowiedzialny za prostatę?

Za diagnozę i terapię chorób pęcherza moczowego i prostaty odpowiedzialny jest oddział medyczny urologii dla dorosłych, a dla dzieci odpowiednio oddział urologii dziecięcej.

Kiedy należy zgłosić się do urologa?

Wizyta u urologa jest zalecana dla mężczyzn od 45 roku życia. Szczególnie we wczesnym wykrywaniu złośliwych zmian w prostacie niezbędne są profilaktyczne badania lekarskie. Na przykład rak prostaty jest drugim co do częstości występowania nowotworem, na który umierają mężczyźni.

Co szkodzi na prostatę?

Właściwy dobór tłuszczów odgrywa tu decydującą rolę, ponieważ nadmierne spożycie tłuszczów nasyconych pochodzenia zwierzęcego, takich jak mięso, wędliny, smalec, ale także mleko i produkty mleczne, ma wpływ na hormony płciowe i może zwiększać ryzyko zachorowania na raka prostaty.

Przeczytaj także o:

Częste oddawanie moczu

Ból po prawej stronie brzucha – co może oznaczać?

Ból jąder

Krew w moczu

Uczucie pieczenia przy oddawaniu moczu

Źródła

• Jacek Szmidt, Jarosław Kużdżał: Podstawy chirurgii. T II. Kraków: Medycyna Praktyczna, 2010.
• Kim EH, Larson JA, Andriole GL (2016). „Management of Benign Prostatic Hyperplasia”. Annual Review of Medicine (Review). 67.
• White JR, O’Brien III DP, Walker HK, Hall WD, Hurst JW (1990). „Incontinence and Stream Abnormalities”. Clinical Methods: The History, Physical, and Laboratory Examinations.